Haris Obaida
Muhammad Fotihning iymoniy tarbiyasini Islom va ihson asosida yo‘lga qo‘ygan o‘sha ulug‘ va izzatli olim nafaqat diniy ilmlarning keng egasi va sofiy darvesh edi, balki o‘simlikshunoslik, tibbiyot va tabiiy fanlarda ham maxsus bilimga ega edi. U zamonasining ilmlari asosida mashhur olimlardan biri hisoblanar edi. O‘simlik ilmi sohasida u shunday darajaga yetganki, o‘g‘itlar va turli o‘simliklardan kasalliklarni davolashda foydalanishda mukammallikka erishgan edi. Shuning uchun xalq orasida shunday gap mashhur bo‘lgandi: «Giyohlar Oq Shamsuddin bilan gaplashadi.»
Imom Shavkoniy uning haqida yozadi: «U nafaqat dillarning tabibi, balki badanlarning ham tabibi edi. Mashhur rivoyat shunday ediki, daraxtlar va o‘simliklar u bilan gaplashar, “men falon kasallikning davoiman”, derdilar. Qustantiniya fathida uning barakati va ustunligi ayon bo‘ldi. Shayx qanday qilib nafsiy kasalliklarni davolashga e’tibor qilgan bo‘lsa, jismoniy kasalliklarni davolashga ham shunday ahamiyat berar edi.»
Shayx Shamsuddin ayniqsa yuqumli kasalliklarni davolashga katta e’tibor berar edi. O‘sha davrlarda bu kasalliklar minglab insonlarning o‘limiga sabab bo‘lardi. U bu borada turk tilida «مادة الحیاة» nomli kitob yozgan. U bir joyda shunday deydi: «Kasallik to‘satdan paydo bo‘ladi, degan gumon noto‘g‘ridir; haqiqat shuki, kasallik yuqumli bo‘lib, bir kishidan boshqasiga o‘tadi. Bu kasalliklarni tarqatadigan qurtlar juda maydadir; ko‘z bilan ko‘rib bo‘lmaydi, ammo tirikdirlar.»
Shu tarzda Shayx Shamsuddin *mikrob nazariyasi (Microbe)*ni ilgari surdi. Bu so‘z XV asrda aytilgan edi; o‘sha zamonda hali mikroskop (Microscope) mavjud emas edi. U bu nazariyani birinchi bo‘lib bayon qilgan kishi edi; undan keyin to‘rt asr o‘tib fransuz olimi Lui Paster tug‘ildi va kimyo hamda biologiyada tadqiqotlar olib bordi, Shayx Shamsuddin to‘rt asr avval yetib borgan xulosalarga o‘xshash natijalarga erishdi.
Shayx Oq Shamsuddin رحمهالله saraton kasalligi haqida ham tadqiqot qilgan va bu mavzuni asarlarida yozib qoldirgan. Uning ikki kitobi «مادة الحیاة» va «کتاب الطب» tibbiyotga oid bo‘lib, turk va usmoniy tillarida yozilgan. Shuningdek, u arab tilida turli mavzularda yetti kitob yozgan bo‘lib, ular quyidagilardir:
حل المشکلات
الرسالة النوریة
مقالات الأولیاء
رسالة فی ذکر الله
المتائن
دفع المتائن
رسالة فی شرح حاجی بحرام ولی
Shayx o‘z yurtiga qaytishga ehtiyoj sezgach, o‘z vatani bo‘lmish Quniyukka qaytdi. Garchi Sulton uni Istanbulda (sobiq Qustantiniya) qolishga juda ko‘p da’vat qilgan bo‘lsa ham, Shayx 863-hijriy (1459 milodiy) yilda vafot etdi. Alloh unga rahmatlarini yog‘dirsin, mag‘firat qilsin va undan rozi bo‘lsin.
Allohning sunnati shuki, hech qachon robboniy Fotih va ulug‘ rahbar paydo bo‘lmaydi, magar robboniy olimlar qo‘lida ta’lim, tarbiya va hidoyat ko‘rmagan bo‘lsa. Bu borada ko‘plab misollar mavjud: masalan, Marobitun davlatida Abdulloh ibn Yosin tomonidan Yahyo ibn Ibrohimning tarbiyasi yoki Ayyubiylar davlatida Qozī Fozilning Sulton Salohiddin Ayyubiy tarbiyasidagi roli. Ushbu kitobda ham xuddi shunday, Xoja Shamsuddin رحمهالله ning Muhammad Fotih tarbiyasida va uning shaxsiyatining shakllanishidagi roli yoritilgan.
Alloh taolo bu pok ummatga o‘z rahmatlarini nozil qilsin, ulamolarning sa’y-harakatlarini qabul qilsin va ularning nomini xayrli kishilar orasida ulug‘ qilsin. Qustantiniya fathi jahon tarixidagi, ayniqsa Yevropa tarixi va uning Islom bilan munosabatlaridagi buyuk voqea bo‘ldi. Yevropalik tarixchilar bu g‘alabani yangi davrning boshlanishi va o‘rta asrlarning tugashi deb hisoblashgan.