Horis Ubayda

Turklar va Islom olami bilan bog‘liqligi

22-hijriy (152-milodiy) yilda Islomiy qo‘shinlar Bob hududlariga qarab harakat qildilar va uni fath qildilar. Bu hududlarda turklar yashar edi. Islom qo‘shinlarining sarkardasi Abdurahmon ibn Rabia roziyallohu anhu turk lashkarboshisi Shahrbaroz bilan uchrashdi. Shahrbaroz Abdurahmon roziyallohu anhudan sulh so‘radi va Armaniston (Arminiya) ga hujumda Islom qo‘shinlari bilan hamkorlik qilishga tayyorligini bildirdi.

Abdurahmon uni o‘z bosh qo‘mondoni Suroqa ibn Amr roziyallohu anhuning huzuriga yubordi. Shahrbaroz Suroqa bilan uchrashib, musulmonlar bilan hamkorlik qilish masalasini muhokama qildi. Suroqa roziyallohu anhu bu haqida xalifa Umar roziyallohu anhuga xat yozdi. Umar roziyallohu anhu Suroqaning fikrini ma’qulladi va shu tariqa turklar bilan kelishuv tuzildi. Hech qanday urush bo‘lmadi va ikkala qo‘shin Armanistonga hujum qilib, u yerda Islomni yoydilar.

Shundan so‘ng, Islom qo‘shinlari shimoliy-g‘arbiy Fors tomon yo‘l oldilar. Maqsad, Sosoniylar davlati Islom qo‘shinlari tomonidan qulaganidan keyin, bu hududlarda ham Islomni yoyish edi. Bu hududlar Islom qo‘shinlarining shimolga yurishida to‘siq bo‘lib turgan edi. Sulh orqali bu muammolar hal qilingach, ushbu hududlarga yo‘l ochildi. Turklar va musulmonlar o‘rtasidagi aloqa rivojlandi, turklar Islom ta’limotidan ta’sirlanib, Islomni qabul qildilar. Ular Islomni yoyish va dinning g‘alaba qozonishida ishtirok etish uchun mujohidlar safiga qo‘shildilar.

Hazrat Usmon roziyallohu anhu xalifaligi davrida butun Tabariston hududi fath qilindi. 31-hijriy yilda Islom qo‘shinlari Jayhun daryosidan o‘tib, Movarounnahr hududlarida joylashdilar. Bu hududlardagi ko‘plab turklar Islomni qabul qildilar, dinni himoya qildilar va Allohning kalomini butun dunyoga yoyish uchun jihod harakatlariga qo‘shildilar.

Shundan keyin Islom qo‘shinlari yurishlarini davom ettirdi. Hazrat Muoviya roziyallohu anhu xalifaligi davrida Buxoro fath qilindi va bu zafarlar davom etdi. Oxir-oqibat Samarqand ham Islomiy yurisdiksiyaga qo‘shildi. Islom imperiyasining chegaralari kengaydi va bir vaqt keldi-ki, butun Movarounnahr Islom saltanati tarkibiga kirdi. Shu bilan birga, bu hududlarda yashovchi turkiy qabilalar Islom madaniyati va sivilizatsiyasini to‘liq qabul qildilar.

Abbosiy xalifalarining saroyida va hukmdorlar orasida turklarga bo‘lgan e’tibor tobora ortib bordi. Hukumatning barcha darajalarida turklar faol ishtirok etardilar. Ularning layoqati va sadoqati tufayli, ular yuqori mansablarga erishdilar.

M’utasim xalifa bo‘lganida, turklar ta’sirini yanada kuchaytirib, ularga yuqori lavozimlarni berdi. Endilikda har bir muhim lavozimda turklar bor edi. M’utasim asosan M’amun davridan beri kuchayib kelayotgan eronliklarning ta’sirini pasaytirishni istardi. Natijada, M’utasim bir oz mutlaqo hokimiyatni o‘z qo‘liga oldi.

Bu holat odamlarda norozilik uyg‘otdi. Ommaviy noroziliklar va harbiylar bilan kelishmovchiliklar sabab, M’utasim o‘ziga yangi shahar barpo etdi. Uning yaqinlari va sodiq odamlari shu yerga joylashdi. Ushbu yangi shahar Samarro deb nomlandi va Bag‘doddan 125 km uzoqlikda joylashgan edi.

Islom tarixining muhim bir davrida turklarga katta e’tibor berildi va bir vaqt keldi-ki, ular ulkan imperiyaning asosini qo‘ydilar. Bu imperiya Abbosiy xalifalari bilan yaqin aloqada bo‘lib, tarixda Saljuqiylar imperiyasi nomi bilan mashhurdir.