Tahlil: Mavlavi Abdul Samad Shakir
Donald Tramp, Amerika Qo‘shma Shtatlarining prezidenti, Falastin masalasi bo‘yicha yangi bir reja taqdim etdi.
Bu reja aslida hozirgi vaziyatni yangi yo‘nalishga burish uchun bir urinishi hisoblanadi — bu esa Islom olami rahbarlari va ziyolilari tomonidan chuqur o‘ylab ko‘rilishi kerak bo‘lgan masaladir.
Mening fikrimcha, yahudiylar va nasoriylar (xristianlar) o‘rtasidagi qadimiy nizo — xususan Baytul-Maqdis (Quddus) ustidagi kurash — hozir yangi bir tus olgan.
Avvallari nasoriylar bu masalada orqa sahnada faoliyat yuritib, so‘nggi bir asr davomida musulmonlar va yahudiylar o‘rtasidagi ziddiyatlarda yahudiylarni qo‘llab, o‘z aralashuvlari uchun zamin hozirlashgan edi. Ammo endilikda ular ochiq maydonga chiqqan.
Ular barcha ishlarni o‘z qo‘llariga olishni maqsad qilganlar, va bu yo‘lda Donald Tramp hamda Toni Bler oldingi safda turishmoqda.
Ko‘p musulmon mamlakatlarining hukmdorlari ham ularga hamfikr va hamyo‘ldosh ko‘rinadi.
Shunday qilib, Baytul-Maqdis musulmonlar va yahudiylar o‘rtasidagi urush maydoni bo‘lishdan chiqib, unda nasoriy hukmronligining poydevori qo‘yilmoqda.
Shuning uchun bu masalaga aynan shu nuqtai nazardan qarash lozim.
Hozirgi arab dunyosi rahbarlaridan aniq va ochiq pozitsiya kutish mumkin emas;
ammo islomiy olimlar, ilmiy va dini markazlar ushbu yurtning ikki yarim ming yillik tarixini qayta o‘rganishlari va o‘z yo‘nalishlarini ravshan tarzda bayon etishlari zarur.
Biz ham, inshaalloh, yaqin kelajakda bu borada batafsil fikrlarimizni taqdim etamiz.
Shu o‘rinda, biz quyida 2000-yil oktyabr oyida jahon ommaviy axborot vositalarida e’lon qilingan ayrim muhim tahlillarni va shuningdek, 2002-yilda Saudiya Arabistonining Isroil davlatini shartli ravishda tan olish haqidagi taklifiga oid nodir va e’tiborga sazovor jihatlarni qisqacha keltiramiz:
1. Masjidul-Aqsoning tarixi
Baytul-Maqdisning tarixi juda qadimiydir. Payg‘ambarimiz Muhammad sallallohu alayhi va sallam me’roj kechasida safarining bir qismini aynan shu joydan boshlagan edilar. Hijratdan so‘ng Madinada musulmonlar taxminan o‘n yetti oy davomida Baytul-Maqdis tomonga yuzlanib namoz o‘qidilar. Shu sababli u “birinchi qibla” deb ataladi. Biroq, “Masjidu Sakhra” (Qubbat-us-Sakhra) masjidining qurilishi Umaviy xalifalaridan bo‘lgan Abdulmalik ibn Marvon davriga taalluqlidir.
Rivoyatlarda aytilishicha, Payg‘ambarimiz sallallohu alayhi va sallam me’roj kechasida aynan shu joydan osmonga ko‘tarilganlar. Shu voqeani abadiylashtirish maqsadida xalifa Abdulmalik bu yerda rasmiy masjid qurdirgan.
Ushbu maqolada biz ikki ishonchli manbadan foydalandik: biri Arif Bosho al-Arifning to‘rt jildli “Tarixul-Quds” nomli asari — Masjidul-Aqso tarixi bo‘yicha eng ishonchli manba hisoblanadi; ikkinchisi esa shayx Taha al-Validan yozilgan “Al-Masjid fil-Islom” kitobidir. Unda Masjidul-Aqsoga oid tarixiy voqealar tartibli tarzda bayon qilingan. Quyidagi ma’lumotlar ana shu ikki manbadan qisqacha keltirilgan.
Hijriy 74-yilda xalifa Abdulmalik ibn Marvon masjid qurilishini boshlab, hijriy 86-yilda bu loyiha uning o‘g‘li Valid ibn Abdulmalik davrida yakunlandi. Masjid qurilishiga Misrning yetti yillik soliqlari sarflandi. Qurilish uchun Rajo ibn Hayvah al-Kindiy va Yazid ibn Sallam ismli ikki kishi mas’ul etib tayinlandi.
Bino tugagach, ajratilgan byudjetdan 100 ming dinor ortib qoldi. Xalifa bu mablag‘ni mas’ullarga mukofot sifatida bermoqchi bo‘ldi ammo ular rad etib: Bu pul bizning haqqimiz emas biz xotinlarimizning taqinchoqlarini sotib shu mablag‘ni masjid yo‘lida sarflashimiz kerak dedilar. Shunda xalifa buyurdi: o‘sha 100 ming dinorni eritib oltin varaqlar yasashdi va ularni masjid darvozalariga o‘rnatishdi.
Hijriy 130-yilda kuchli zilzila yuz berdi va ko‘plab shaharlar zarar ko‘rdi. O‘sha davr xalifasi Abu Ja’far Mansur darvozalardagi oltin varaqlarni oldirib ularni yana dinorga aylantirdi va xalq o‘rtasida taqsimlab berdi. Hijriy 163-yilda xalifa Mahdiy ibn Ja’far masjid tuzilishida o‘zgarishlar qildi kengligini qisqartirib, uzunligini oshirdi. Hijriy 426-yilda navbatdagi zilziladan so‘ng xalifa Zohir masjidni ta’mir qildi va hozirgacha saqlanib qolgan gumbazni qurdirgan. Shuningdek shimoliy tomonda yettita darvoza qurilgan.
Hijriy 492-yilda salibchilar Baytul-Maqdisni egallab Masjidu Sakhra’ni cherkovga aylantirdilar; uning bir qismini otxonaga bir qismini esa omborga aylantirishdi. Aytilishicha o‘sha davrda salibchilar Sakhra gumbazini bo‘laklarga bo‘lib o‘z yurtlariga olib ketib oltin narxda sotishgan.
Hijriy 492-yildan 583-yilgacha Baytul-Maqdis salibchilar qo‘l ostida bo‘lgan. Hijriy 583-yilda Sulton Salahiddin Ayyubiy uni ozod etdi. U nafaqat masjidni ta’mir qildi, balki salibchilar davriga oid barcha izlarni tozaladi va Halab Jome masjidi uchun tayyorlangan minbardan birini Masjidul-Aqsoga o‘rnatdi. Hijriy 595-yilda Ayyubiylar sulolasi birinchi marta masjidni gulob suvi bilan yuvdilar.
Hijriy 634-yilda malik Isa va hijriy 686-yilda malik Mansur Saifuddin masjid binosini kengaytirib, ta’mirlash ishlari amalga oshirdi. Hijriy 865-yilda Amir Abdulaziz Iroqiy haromlar ustidan nazorat qilgan davrda masjid yana bir bor qayta qurildi. Hijriy 969-dan 1341-yilgacha Baytul-Maqdis va Masjidu Sakhra Usmoniy xalifalari tasarrufida bo‘ldi va shu davr mobaynida doimiy ravishda ta’mirlash ishlari olib borildi.
1922-yilda Falastinning bosh muftisi, Al-Hajj Amin al-Husayni turk muhandis Kamaluddin Bekning yordamida masjidni ta’mirlash va qayta qurish ishlarini boshladi. Ushbu ishda maxsus yordam sifatida Sharif Husayn ibn Ali Hijoz va Makkani valisi ham ko‘mak ko‘rsatdi; shuningdek Falastin Misr Sham Quvayt Bahrayn va AQShdagi arab ahlidan tushgan xayriya va Baytul-Maqdisga ajratilgan mablag‘lar ishlatildi.
1945-yilda sionistlar masjid ichida bomba portlatishdi bu esa Bab-awsatni buzib gumbazga jiddiy zarar yetkazdi. 1967-yilda Masjidul-Aqso Isroil tomonidan egallanganidan so‘ng yahudiylar yana masjidga zarar yetkazib Bab-awsatni vayron qilishdi.
1969-yilda Masjidul-Aqsoda yirik yong‘in yuz berdi; olov gumbaz ustunlariga yetib gumbaz qulash xavfini tug‘dirdi. Shu voqea natijasida masjidning tarixiy minbari sionistlar tomonidan sindirilib butunlay vayron qilindi.
Kitobda aytilishicha, bu masjid to‘rt baland va mustahkam minoraga ega bo‘lib, ular “Bab al-Maghariba Bab al-Silsila Bab al-Ghawanem va Bab al-Asiyat nomlari bilan tanilgan. Minora ilgari mo‘azzin turib ezan o‘qigan joy bo‘lgan. Ushbu minoralar qadimiy, ayniqsa yirik masjidlarda to‘rt burchakda joylashtirilgan va ezan o‘qish uchun xizmat qilgan.
Masjidda jami o‘nta go‘zal darvoza mavjud bo‘lib ular quyidagi nomlar bilan tanilgan:
Al-Asiyat Al-Hitta Sharaf al-Anbiya Al-Ghawanem Al-Nazir Al-Jaleed Al-Qattanin Al-Mutawadda Al-Silsila va Al-Maghariba.
Biroq, to‘rt darvoza hali ham yopiq qolgan: Al-Sakina Al-Aqs Al-Tawba va Al-Buraq.
Masjidning o‘lchamlari quyidagicha:
Umumiy uzunligi: 650 metr
Kengligi: 260 metr
Sharq tomondan: 474 metr
G‘arb tomondan: 490 metr
Shimol tomondan: 321 metr
Qibla tomoni (janub): 283 metr
Oldingi keltirilgan kitoblarda Masjidul-Aqso fazilatlari va uni qayta qo‘lga kiritish masalasiga mualliflarning diniy hissiyotlari ham ifoda etilgan.
2. Falastin masalasi
Tarixiy kelib chiqishi va Islom dunyosining prinsipial pozitsiyasi
2000-yilda Saudiya Arabistonining o‘sha davrdagi voris shahzoda Abdulloh taklif bildirdi: agar Isroil arablar egallab turgan hududlarni tark etsa, Saudiya Arabistoni Isroilni rasmiy tan oladi.
O‘sha paytda shahzoda Abdullohning bu taklifi arab davlatlarining Isroilga nisbatan siyosatida muhim burilish sifatida qabul qilindi; chunki agar Isroil hududlarni bo‘shatsa va Saudiya uni tan olsa, boshqa musulmon davlatlar uchun Isroilni tan olishda hech qanday jiddiy to‘siq qolmas edi va Isroil rasmiy ravishda arab va musulmon davlatlari orasida yahudiy davlati sifatida qonuniy maqomga ega bo‘lar edi.
Abdullohning taklifi nafaqat o‘sha davrdagi AQSh prezidenti Jorj Bush va boshqa amerikalik rasmiylar tomonidan iliq kutib olindi balki Isroil prezidenti Moshe Katsav ham bu taklifni ijobiy baholadi. U Abdullohga bu borada muzokara qilish Baytul-Maqdisga kelib uchrashish yoki Isroilga taklif qilishga tayyorligini bildirgan xabar jo‘natdi. Har ikki tomon ham muzokara qilishga tayyor edi.
Falastin tomoniga birinchi marta qo‘shin yuborgan Hazrat Amr ibn al-As roziyallohu anh edi, u bu missiyani hijriy 13-yilda amalga oshirdi. Gaza shahrini egallagach u Kaisariya shahrini qamal qildi; ammo Rim armiyasining keng qamrovli hujumi tufayli vaqtincha orqaga chekinishga majbur bo‘ldi. Keyin boshqa mujohidlarni chaqirib Ajnadin hududida Rim armiyasini yengdi. Shu bilan birga Sebastiya Nablus Lud Amvas va Bayt Jibrin kabi shaharlarni zabt qildi. Natijada hijriy 17-yilda Baytul-Maqdis musulmonlar qo‘liga o‘tdi va Kaisariya yana qamaldı.
Hazrat Amr ibn al-Asdan so‘ng qo‘shin boshqaruvi Yazid ibn Abi Sufyon roziyallohu anhga berildi. Uning vafotidan keyin ukasi Hazrat Muaviyah roziyallohu anh qo‘shin boshqaruvini olgan. Uning davrida Kaisariya va Ashkelon shaharlarini zabt etdi va shu tariqa Falastin to‘liq Islomiy hududga qo‘shildi.
Keyin salibchilar Baytul-Maqdisni egalladilar; ammo sulton Salahiddin Ayyubiy roziyallohu anhu 80 yillik egallikdan so‘ng uni ozod qildi va yana Islom bayrog‘ini baland ko‘tardi. Shu vaqtdan beri Falastin Islomiy hudud sifatida ummatning ajralmas qismi bo‘lib kelmoqda.
1517-yilda Usmoniy sultoni Salim I bu hududni tasarrufga oldi va uni Usmoniy imperiyasiga qo‘shdi. Falastin 400 yil davomida Usmoniy xalifaligining viloyati bo‘lib qoldi.
Bu davrda yahudiylar Baytul-Maqdisga kirish va yashashga harakat qila boshladi ammo Usmoniy xalifaligi bunga ruxsat bermadi. Sultan Abdulhamid II davrida yahudiylar xalqaro tashkilotlar orqali rasmiy taklif berishdi: agar ularga Falastinda yashashga ruxsat berilsa, barcha Usmoniy davlat qarzlarini to‘lashga tayyor edilar; ammo Sultan Abdulhamid bu taklifni qat’iyan rad etdi va yahudiylarga yashashga ruxsat bermadi.
Natijada yahudiylarning fitnalari tufayli nafaqat Sultan Abdulhamid xalifalikdan chetlatildi, balki biroz o‘tib Usmoniy xalifaligi ham tugadi. Birinchi jahon urushida yahudiylar Germaniya va uning ittifoqchilari qarshisida Britaniya va uning hamkorlarini qo‘llab-quvvatladi. Ushbu qo‘llab-quvvatlash shartlaridan biri Falastin yahudiylar milliy vatani sifatida tan olinishini va ularga joylashish shartlarini yaratishni o‘z ichiga olardi.
Urushdan keyin Germaniya va Usmoniy xalifaligi mag‘lub bo‘ldi va Britaniya Falastin ustidan nazoratni qo‘lga oldi. 1917-yilda Britaniya Balfur deklaratsiyasi orqali Falastinni yahudiylar milliy vatani sifatida e’lon qildi va shu hududni egallab bosh komissar tayinladi. Yahudiy tashkilotlar AQShda millionlab dollar yig‘ib dunyoning turli burchaklaridan yahudiylarni Falastinga keltirib mahalliy falastinliklardan yer sotib olishdi.
Bu jarayonda Islom olimlari turli fatvolar chiqarib falastinliklarni yer sotishdan to‘sib turishga harakat qilishdi; ammo falastinliklar e’tiborsiz qolib jarayon davom etdi. Natijada bir necha yilda millionlab yahudiy Falastinga kirib tartibli qurolli tashkilotlar tuzdi; falastinliklar ham javob sifatida tashkillashtirildi. Shu tarzda to‘qnashuvlar talon-toroj va qotilliklar boshlandi.
1948-yilda Britaniya BMT qarori bilan Falastinni ikki qismga bo‘lib o‘z hukmronligini tugatdi. Bir qism yahudiylarga berildi va mustaqil davlat sifatida tan olindi ikkinchi qism esa arab yeri sifatida qoldi. Shu vaqtda Iordaniya Janubiy Iordaniya daryosi va Baytul-Maqdisni egalladi va shu tariqa Baytul-Maqdis 1967-yilgacha Iordaniya nazoratida bo‘ldi.
1967-yilda Isroil Misr Suriya va Iordaniya qarshi urush boshladi va ularning ayrim hududlarini egalladi. Shu tariqa musulmonlarning birinchi qiblasi yana kuffor qo‘liga tushdi. 1973-yildagi yana bir urushda Misr ba’zi egallangan hududlarni qaytarishga muvaffaq bo‘ldi; ammo Baytul-Maqdis shu jumladan Isroil nazoratida qoldi.
2000-yilda Isroil-Falastin masalasi bo‘yicha dunyo miqyosida uch asosiy qarash mavjud edi:
1. Birinchi qarash Isroil AQShning to‘liq va amaliy qo‘llab-quvvatlashi bilan. Ular hozirgacha egallagan har bir hudud Isroilning qismi va hatto Baytul-Maqdisni ham berishga tayyor emasligini aytardi. Isroil Baytul-Maqdisni poytaxt deb e’lon qilgan va Katta Isroil xaritalarida Misr Iroq Suriya Madina va Xaybar hududlarini ham kelajakdagi Isroil hududi sifatida chizgan.
2. Ikkinchi qarash BMT rezolyutsiyalari asosida. 1948-yilda Falastin ikki qismga bo‘lindi, keyinchalik Isroil egallagan hududlarni bo‘shatish talab qilindi. Shu qarorlar asosida Isroildan Falastin davlatini tan olish va 1967-yilda egallangan hududlarni tark etish talab qilindi. Ko‘plab musulmon davlatlar jumladan Turkiya Iordaniya va Misr ham shu qarashni qo‘lladi.
3. Uchinchi qarash ko‘plab musulmon davlatlari, jumladan Afg‘oniston, Saudiya Arabistoni va Eron, Isroilning boshidan noto‘g‘ri tashkil etilganini hisoblaydi. Chunki avval falastinliklar o‘z uy va yerlaridan haydalgan keyin esa Britaniya ularni yahudiylarga topshirgan. Shu asosda Isroil qonuniy va rasmiy davlat hisoblanmaydi; arab-isroil mojarosi 1948 yildan emas 1917 yil holatiga ko‘ra hal qilinishi kerak ya’ni Falastin bir butun arab va musulmon hududi bo‘lgan va hali bo‘linmagan.
Saudiya Arabistoni asoschisi Malik Abdulaziz 1948-yilda AQSh prezidenti Trumanning tahdid xatiga javoban shu fikrni bayon qilgan:
Falastin urushi eski urush emas balki haqqi talab qiluvchi arab xalqi bilan sionist bosqinchilari o‘rtasidagi kurashdir. Sizning qaroringiz va arab dunyosidagi rolingiz bu hududlarni bo‘lish to‘g‘risidagi nohaq qaror qabul qilinishida namoyon bo‘lgan. Shu sababli hozirgi urush mas’uliyati arablarning zimmasida emas.
Ushbu tarixiy xat 1367 hijriy qamariy yilning 10-rabi’ul-akhirida (1948 yil fevral) yozilgan.
Agar ushbu tarixiy asosda shahzoda Abdullohning oldingi taklifi va Muhammad bin Salmanning hozirgi pozitsiyasi ko‘rib chiqilsa Saudiya Arabistoni o‘zining prinsipial pozitsiyasidan orqaga chekingani ko‘rinadi. Arabiston Misr va Iordaniya kabi Falastinni ikki qismga bo‘lish qarorini qabul qilgan; bu qarorni Arabiston asoschisi nohaq va adolatsiz deb hisoblagan va shu sababli ko‘plab musulmon davlatlari shu jumladan Saudiya Isroilni noqonuniy va noqonuniy davlat deb bilgan.
Isroil bu taklifni qabul qiladimi yoki yo‘qmi va muzokaralar boshlanadimi bu bir necha kun ichida aniqlanadi; ammo aniqki shahzoda Abdulloh va Muhammad bin Salmanning Falastin va yahudiylar masalasida Islomiy prinsipial pozitsiyasidan chekinishi katta va inqilobiy o‘zgarish sifatida qabul qilinadi.