Hijoz Tamim
ISHIDning fidya orqali qo‘lga kiritgan daromadlari:
So‘nggi yigirma yil ichida ISHIDning kengayishi va ta’siri natijasida ko‘plab yevropalik fuqarolar bu terrorchi guruh tomonidan Suriya va Iroq kabi urush hududlarida o‘g‘irlab ketilgan. Bu odam o‘g‘irlashlar faqat davom etayotgan urushlarning achchiq oqibati emas, balki ISHID ularni o‘zining moliyaviy strategiyasida samarali vosita sifatida ishlatgan. Garovdagilarni ozod qilish evaziga fidya olish ISHID uchun muntazam millionlab dollarlik daromad manbalaridan biriga aylangan. Bu daromad harbiy operatsiyalar xarajatlarini qoplash, qurol-aslaha, jihoz va targ‘ibot tayyorlashda hayotiy rol o‘ynagan.
ISHIDning dastlabki terrorchilik faoliyati yillarida yevropalik fuqarolar, xususan insonparvarlik yordami, sog‘liqni saqlash yoki jurnalistika sohasida faoliyat yuritayotganlar ko‘proq nishonga olingan. ISHID ataylab shunday shaxslarni garovga olar edi, chunki ular o‘z oilalari va davlatlari uchun katta ahamiyatga ega bo‘lib, evaziga katta miqdorda mablag‘ olish mumkin edi.
Faqatgina Fransiya hukumati 2008-yildan hozirga qadar garovdagilarini ozod qilish uchun kamida 40 million dollar to‘lagan. Shuningdek, Shveysariya taxminan 12,4 million dollar, Ispaniya qariyb 5,9 million dollar va Avstriya 3,2 million dollarni o‘z fuqarolarini ISHIDdan ozod etish uchun sarflagan.
Fidya olish inqirozini aniq namoyon qilgan mashhur voqealardan biri – to‘rt nafar fransuz jurnalistining ozod etilishi bo‘ldi. Ular qariyb o‘n oy garovda saqlangach, qo‘yib yuborilgan. Fransiya hukumati rasmiy ravishda fidya to‘lashni inkor etgan bo‘lsa-da, nemis OAVlari taxminan 18 million dollar Fransiya mudofaa vaziri tomonidan Turkiyaga yuborilib, odam o‘g‘irlovchilarga topshirilganini xabar qilgan. Bu voqea shuni ko‘rsatadiki, davlatlar rasmiy e’tirozlarga qaramay, ba’zida yashirin yoki oshkora ravishda o‘z fuqarolarini qutqarish uchun fidya to‘laydilar, hatto bu ish terrorizmni moliyalashtirishga xizmat qilsa ham.
Italiya ham bu jarayonning yaqqol misoli bo‘ldi. 2013–2014-yillarda Federiko Motka ismli shveysariyalik-italiyalik yordamchi ISHID tomonidan o‘g‘irlab ketilgan. Xabarlarga ko‘ra, uni ozod etish uchun taxminan 7 million dollar to‘langan. Shuningdek, Suriyada o‘g‘irlab ketilgan ikki italyanlik ayol yordamchi – Vanesa Marzolo va Greta Ramellini Italiya hukumati 12 million yevro to‘lash orqali ozod qilgan.
Bu inqiroz yevropalik davlatlarni jiddiy axloqiy va strategik muammolarga duchor qildi. Agar hukumatlar fidya to‘lashdan bosh tortsa, fuqarolarining hayoti xavf ostida qoladi; agar to‘lashsa, ular amalda terrorizmni moliyalashtirishga yordam berib, odam o‘g‘irlashlarning takrorlanishiga sharoit yaratadilar. AQSh va Buyuk Britaniya qat’iy pozitsiya egallab, hech qanday holatda fidya to‘lamasliklarini e’lon qildilar. Ammo ayrim yevropalik davlatlar o‘z fuqarolarini qutqarish uchun yashirin yoki oshkora ravishda bu bitimga rozi bo‘lganlar. Bu siyosatlar ISHIDning moliyaviy manbalarining muhim qismini tashkil etgan.
Butun bu jarayon xavfsizlik, huquq, siyosat va axloq sohalarida murakkab tenglamaga aylanib, hozirga qadar xalqaro tashkilotlar, inson huquqlari faollari va terrorizmga qarshi idoralar o‘rtasida keng bahs va ixtiloflarga sabab bo‘lib kelmoqda. Har bir davlat o‘z tashqi siyosati, xalqaro majburiyatlari va ichki bosimlariga ko‘ra turlicha pozitsiya egallagan. Bu esa fidya va uning ISHID moliyaviy ta’minotidagi o‘rniga qarshi global ittifoqning yo‘qligini ko‘rsatadi.
Umuman olganda, fidya orqali qo‘lga kiritilgan daromadlar ISHIDning qurolli harakatlarini davom ettirish bilan birga, global xavfsizlik va siyosiy muvozanatda murakkab, ko‘p qirrali va doimiy muammoga aylangan; bu muammo hanuz xalqaro hamjamiyat va davlatlar tomonidan muvofiqlashgan asosiy yechim izlanayotgan masala bo‘lib qolmoqda.