Hijoz Tamim
ISHID moliyalashtirish strategiyasida fidya (o‘g‘irlab pul undirish)ning roli:
Fidya orqali moliyaviy manbalarni mustahkamlash ISHID moliyalashtirish strategiyasining asosiy va barqaror elementlaridan biridir. Bu taktika bu guruhning iqtisodiy poydevorining tarkibiy qismi boʻlib, nafaqat uning urush mashinasini davom ettirishga yordam beradi, balki siyosiy, propagandaviy va tashkilotlik maqsadlarini amalga oshirishda ham muhim oʻrin tutadi.
Odam oʻgʻirlash faqat qoʻrquv va vahshat yaratish vositasi emas; balki bu tizimli, hisoblangan va uzoq muddatli daromad manbai boʻlib, moliyaviy ehtiyojlarni qondirish uchun ehtiyotkorlik bilan foydalaniladi. Ayniqsa, Yevropa fuqarolarini oʻgʻirlash va ularning ozodligi uchun katta fidyalar talab qilish orqali bu guruhning daromadlari millionlab dollarlarga yetgan. Ushbu daromadlar bevosita urushni davom ettirish, qurol-aslaha va jihozlar xaridi, harbiy operatsiyalarni kengaytirish va ISHID taʼsirini oshirish uchun ishlatilgan.
Ko‘plab hujjatlashtirilgan ishlar shuni koʻrsatadiki, fidya olish uchun ISHID tomonidan tanlangan maqsadlar koʻpincha xalqaro ommaviy axborot vositalari, jamoatchilik va davlatlar eʼtiborini tortadigan shaxslar boʻlgan. Tashqi muxbirlar, xayriya tashkilotlari xodimlari, tibbiyot xodimlari va xalqaro institutlar vakillari ushbu odam oʻgʻirlashlarning asosiy qurbonlari hisoblanadi. Bunday shaxslarni ozod qilish ularning davlatlari uchun siyosiy, hissiy va axloqiy jihatdan yuqori qiymatga ega boʻlgani uchun koʻpincha fidya toʻlanishiga olib keladi. Operatsiyalar tahlili shuni koʻrsatadiki, bu guruh maqsadli ravishda mashhurlarni tanlab, ham fidyaning siyosiy taʼsirini oshiradi, ham koʻproq moliyaviy daromad oladi.
Baʼzi tadqiqotlar shuni koʻrsatadiki, odam oʻgʻirlash orqali olingan mablagʻlar baʼzi yillarda oʻnlab million dollarni tashkil etib, ISHIDning iqtisodiy diversifikatsiyasida neft kontrabandasi, qadimiy yodgorliklar qora bozori va bugʻ savdosi bilan raqobatlashadigan darajada muhim rol oʻynagan. Masalan, 2013–2015 yillarda Yevropa fuqarolarini oʻgʻirlashdan olingan fidyalar ISHIDning yillik byudjetida sezilarli ulushni tashkil qilgan. Ushbu mablagʻlar nafaqat qurol va o‘q-dorilar sotib olishga sarflangan, balki jangchilarga ish haqi toʻlash, komandirlarga imtiyozlar ajratish va logistika tarmoqlarini mustahkamlashga ham yoʻnaltirilgan.
Tahlillar shuni koʻrsatadiki, fidyadan tushgan daromad faqat harbiy sohada ishlatilmaydi. ISHID bu pullarning bir qismini o‘z maʼmuriy tuzilmasining xarajatlarini qoplashga ajratgan egallab olingan hududlarni boshqarish va aholiga hukmronlik qilish imkonini berish uchun. Bundan tashqari, guruhning propagandaviy mashinasi videolar ishlab chiqish, ijtimoiy tarmoqlarni boshqarish va ideologik kontentni onlayn tarqatish ham katta darajada aynan shu daromadlar bilan moliyalashtirilgan.
Bu propagandaviy saʼy-harakatlar nafaqat xorijdan jangga yollanadiganlarni jalb qilishga xizmat qiladi, balki dushmanlarning ruhiyatini susaytirish, qoʻshinlarni kichraytirish va guruhning g‘alabalarini katta koʻrsatishga yordam beradi.
Xavfsizlik nuqtai nazaridan, fidya toʻlash ISHIDga ikki tomonlama foyda keltiradi. Avvalo, bu urushni davom ettirish va terror tarmogʻini qoʻllab-quvvatlash uchun zarur moliyaviy manbalarni tez va nisbatan xavfsiz tarzda taʼminlaydi. Ikkinchidan, har bir oʻgʻirlash holati G‘arbiy davlatlarga siyosiy bosim vositasiga aylanadi. Chunki fuqarolarning xavfsizligi ularning ichki siyosatining asosiy masalalaridan biridir. Agar Yevropa fuqarosi ISHID tomonidan oʻgʻirlangan boʻlsa, uning mamlakati hukumatini ikki qiyin tanlov kutadi: yoki fidya toʻlab fuqarosining hayotini saqlab qoladi, yoki terrorizmni moliyalashtirishni oldini olish maqsadida uning hayoti xavf ostida qolishiga yoʻl qoʻyadi. Bu holat siyosiy inqirozlarga, jamoatchilik bosimining kuchayishiga va tashqi siyosatni qayta koʻrib chiqishga olib keladi.
Bu fidya toʻlash amaliyoti ISHID uchun «xavfli lekin foydali» tsiklga aylanib qolgan. Har safar guruh fidya olganda, faqat moliyaviy jihatdan kuchayib qolmay, balki kelajakda yana oʻgʻirlash operatsiyalarini amalga oshirishga motivatsiya oladi, chunki bu unga kam xatarli va yuqori daromadli yoʻl sifatida tasdiqlanadi. Shu bois, AQSh va Buyuk Britaniya kabi mamlakatlar odatda «fidya toʻlamaslik» siyosatini olib borgan. Biroq baʼzi Yevropa davlatlari ochiq yoki yashirin ravishda oʻz fuqarolarini ozod qilish uchun fidya toʻlagan; bu esa ISHIDning moliyaviy resurslari davom etishiga yordam qilgan.
Xulosa qilib aytganda, fidyaning roli faqat moliyaviy taʼminot bilan cheklanmaydi. Bu vosita ISHIDning strategik maqsadlarini amalga oshirishda koʻp qirrali instrument sifatida xizmat qiladi: urushni davom ettirishdan tortib, taʼsir hududini kengaytirish, global propaganda mashinasini mustahkamlash va G‘arb davlatlarida siyosiy inqirozlarni kuchaytirishgacha. Fidya orqali tushuvchi daromad oqimini uzish bu guruhning iqtisodiy poydevorini zaiflashtirish uchun zarur choradir, ammo bunga erishish davlatlar, xavfsizlik institutlari va inson huquqlari tashkilotlari oʻrtasida muvofiqlashtirilgan, uzoq muddatli strategiyani talab qiladi.