Abu Hajar al-Kurdiy
Quds islom davrida:
Milodiy 627-yilda Harqal Eronlik majusiylarni Qudusdan chiqarib yubordi va Qur’oni Karim bu voqeani oldindan bashorat qilgan edi:
«Ghulibati al-Rum fi adna al-ardi wa hum min ba‘di ghalabihim sayaghlibun fi bid‘a sinin».
(Rumliklar yaqin yerda mag‘lub bo‘ldilar, lekin mag‘lubiyatlaridan so‘ng, bir necha yil ichida g‘alaba qozonadilar).
Bu bashorat musulmonlarni xursand qildi, chunki musulmonlar ahli kitoblarni majusiy mushriklardan afzal ko‘rardilar. Rasululloh sallallohu alayhi vasallam musulmonlarga shuningdek, Baytul Maqdisning kelajakda fath etilishini bashorat qilgan edilar:
«Inna al-sham satuftahu in sha’a Allah, wa baytul maqdis satuftahu in sha’a Allah».
(Tez orada Shom va Baytul Maqdis musulmonlar tomonidan fath qilinadi, insha’Allah).
Rasululloh sallallohu alayhi vasallamning bu ulug‘ bashoratlari islom xalifasi Hazrati Umar ibn Xattob roziyallohu anh davrida, hijriy 16-yil (milodiy 637-yil) amalga oshdi. Baytul Maqdisning fath etilishi Hazrati Amr ibn Os roziyallohu anh tomonidan Shomning muhim shaharlari birin-ketin fath qilingach boshlangan edi. Keyin qatorasiga Qaysariya va Baytul Maqdis qamal qilindi.
Boshqa tomondan, lashkar islomning kuchli qo‘mondoni Hazrati Abu Ubayda ibn Jarroh roziyallohu anh ham ularga qo‘shildi. Qamal uzoq davom etdi, nihoyat, nasroniylar sulh tuzishni taklif qildilar. Ular sulh shartida faqat xalifa o‘z shaxsan kelib, tinchlik shartnomasini tuzishi va Masjidul Aqso kalitlarini qabul qilishini talab qilishdi.
Abu Ubayda roziyallohu anh Madinaga, Hazrati Umar roziyallohu anhga xabar yubordilar. Xalifa darhol shuro yig‘ib, maslahat qildi. Har bir maslahatchi o‘z fikrini bildirdi. Hazrati Usmon roziyallohu anh aytdilar: “Nasroniylar juda qo‘rqqanlari uchun sulh so‘ramoqdalar. Agar ularning talabiga rozilik bildirilmasa, ular yanada xor bo‘lishadi.”
Nihoyat, Hazrati Ali roziyallohu anh aytdilar: “Ey mo‘minlarning amiri! Baytul Maqdis kalitlarini qabul qilish – bu tarixiy sharaf va ulug‘ imtiyozdir, bu faqat sizga nasib etadi.”
Hazrati Umar roziyallohu anh bir guruh sahobalar, jumladan Hazrati Abbos roziyallohu anh bilan birga Qudsga yo‘l oldilar. Shuni ta’kidlash joizki, Hazrati Umar har doim Hazrati Alini boshqalardan afzal ko‘rardilar va u Madinada qolganda uni o‘z o‘rniga tayinlardilar.
Jobiyaga yetib kelganlarida, Hazrati Umar shaxsan tinchlik shartnomasini yozdilar va muhrlab, uni qo‘mondoni Hazrati Abu Ubayda va boshqalar guvohligida tasdiqladilar. Shartnoma nasroniylar vakillari bilan kelishib tuzildi.
Hazrati Umar ibn Xattobning Quds ahli bilan tinchlik shartnomasi:
Bismillahir rohmanir rohiym.
Bu shartnoma Xudoning bandasi, mo‘minlarning amiri Umar tomonidan Iliyadagi (Quds) xalqqa berildi. Ularning o‘zlariga, kasallariga, sog‘lomlariga, boyliklariga, cherkovlariga va xochlariga xavfsizlik kafolatlanadi. Hech kim ularning cherkovlarini buzishga yoki ularda yashashga haqli emas.
Cherkovlarga, ularning joylashgan hududlariga zarar yetkazilmasin. Ular o‘z dinlarini amalda tutishda erkindirlar va islomni qabul qilishga majburlanmaydilar. Iliyada yashovchilar boshqa joydagilar kabi jizya to‘laydilar.
Rimliklar Qudsni tark etishni xohlasalar, ular o‘z mamlakatlariga erkin ketishlari mumkin va xavfsizlik kafolatlanadi. Iliyada qolishni istaganlar xuddi shaharliklar kabi jizya to‘laydilar. Bu shartnoma Hazrati Umar roziyallohu anh tomonidan shaxsan yozilib, muhrlanib, tasdiqlandi va guvohlar imzoladilar.