Abu Rayan Hamidiy
Badr g‘azotida musulmonlarning g‘alaba qilishi va mushriklarning mag‘lub bo‘lishining to‘rt asosiy omili:
Oldingi so‘zimizda aytgan edikki, Badr jangida ikki tomon son va jihozlar jihatidan butunlay teng emas edi; ularning individual va moddiy kuch darajasi bir xil emas edi. Shunday ekan, savol tug‘iladi: musulmonlarning g‘alabasi va mushriklarning mag‘lubiyati sababi nima edi? Holbuki musulmonlarning deyarli hech qanday moddiy imkoniyati yo‘q edi, biroq Quraysh bunga ega edi.
Bu savolga javob shuki, g‘alaba qandayki moddiy vositalarga bog‘liq bo‘lsa, undan ham ko‘proq ma’naviy sabab va vositalarga tayanadi. Shu sababli musulmonlar moddiy vositalardan mahrum bo‘lishsa ham, ma’naviy vositalardan foydalangan edilar. Endi mana shu eng muhim ma’naviy omillarni sanab o‘tamiz:
1. Musulmonlar lashkaridagi jihodga bo‘lgan ishtiyoq:
Musulmonlar lashkari jihod ruhi bilan to‘la edi va bu, ularning g‘alabasi uchun asosiy omillardan biri bo‘ldi. Bunga qarama-qarshi holda, Makka lashkari faqat karvonni himoya qilish uchun chiqqan edi va ularning ko‘pchiligida urushga bo‘lgan ruh yo‘q edi. Boshqacha qilib aytganda, bu lashkarning aksariyat askarlari go‘yo majburlab olib chiqilgan edi. Ayniqsa, karvon saqlab qolingach va Axnas ibn Shurayq lashkardan chiqib qaytganida, lashkarning katta qismi ham qaytmoqchi bo‘ldi, lekin ularning yetakchilari bunga ruxsat bermadi.
2. Mushriklarning tajovuzi va ilohiy javob:
Mushriklar tajovuzkor edilar va Alloh taolo albatta tajovuzkorlarga jazolarini beradi. Badr jangida Makka lashkari tajovuzchi tomondan edi. Karvon saqlangach, ular Makkaga qaytishlari kerak edi, chunki urush uchun bahona (karvonga hujum) endi yo‘q edi. Lekin ular takabburlik bilan Badr tomon yo‘l olishdi, go‘yoki Islom nurini o‘chirmoqchi bo‘lishdi. Bu esa o‘z-o‘zidan ochiq tajovuz edi va ular uning oqibatini ko‘zlari bilan ko‘rishdi.
Bunga qarama-qarshi ravishda Madina lashkari tajovuzkor emas edi. Ular hatto karvonga hujum qilishga haqli edilar chunki mushriklar Makkada musulmonlarning mol-mulk va bog‘-rog‘larini tortib olgan edilar. Demak, bu nuqtai nazardan ham, kofirlar bilan urush qilish shar’an joiz edi.
3. Aqidaviy motivatsiya va aniq maqsad:
Urushda g‘alaba sirlaridan biri bu aniq e’tiqod va maqsadga ega bo‘lishdir. Bu esa musulmonlarda to‘liq bor edi. Ular o‘zlari uchun faqat ikki holatni ko‘rardilar: g‘alaba yoki shahidlik. Har ikki holatni baxt-saodat yo‘li deb bilishardi. Shu sababli, har bir askar urush maydoniga zavq bilan kirardi. Boshqa tomondan, Makka lashkari faqat g‘alaba, shon-sharaf, mag‘rurlik va takabburlikni ko‘zlardi. O‘lim ular uchun qadrli emasdi. Ularning urushi o‘lim uchun emas edi. Tabiiyki, ular o‘limdan qo‘rqardilar.
4. Musulmonlarning yangi harbiy taktikalari:
Musulmonlarning g‘alabalaridan yana biri o‘sha paytda arablar orasida odat bo‘lmagan yangi harbiy taktikani qo‘llash edi. Payg‘ambar alayhissalom o‘sha davrda misli ko‘rilmagan usulni tanladilar. Bu usulning ba’zi afzalliklari quyidagilardan iborat:
a: Yagona rahbarlik va mustahkam boshqaruv:
Madina lashkarining yagona rahbari Rasululloh sollallohu alayhi va sallam edilar. Hammaning roziligi bor edi va buyruqlarni ixtiyoriy tarzda ado etardilar. Ularning itoati shunchalik mukammal va so‘zsiz ediki, tarixda bunday holat kam uchraydi. U zot barcha holatlarda to‘liq nazoratda edilar, o‘zlarini boshqalardan ustun bilmas edilar, ularning maslahatini olardilar va haqiqatan ergashishga loyiq rahbar edilar.
Boshqa tomondan, Makka lashkari bir necha boshliqqa ega edi. Badr jangida ko‘plab qabila yetakchilari ishtirok etgan edi, ularning har biri rahbar bo‘lishni istar edi. Garchi Abu Jahl va Utba ibn Rabi’a asosiy boshliqlar bo‘lsalar-da, ularning orasida fikr farqlari va qabilaviy fanatizm kuchli edi. Shuning uchun ularning safi tartibsiz va parokanda edi.
b: Harbiy tizimning yangiligi:
Rasululloh sollallohu alayhi va sallam Madinadan Badrga yo‘l olganlarida lashkarga yangi harbiy tuzilma joriy qildilar. Ular lashkarni uch qismga ajratdilar: oldingi saf (muqaddima) asosiy kuch (markaz) va orqa qo‘shin (muaxxira). Shuningdek, razvedka uchun kuzatuvchilar (josuslar)dan foydalanilar edi.
Urush paytida esa musulmonlar saf tortish uslubini qo‘lladilar, mushriklar esa kar va farr (hujum va chekinish) uslubida jang qildilar. Bu ikki uslubni qisqacha solishtiramiz:
Kar va farr uslubi bunda jangchilar to‘liq kuch bilan dushmanga hujum qilishadi. Ular o‘q otuvchilar, otliq yoki piyoda jangchilar bo‘lishi mumkin. Agar zaiflik sezishsa yoki dushman ustun kelsa, chekinishadi, keyin o‘zlarini tartibga solib yana hujum qilishadi. Bu hujum va chekinishlar g‘alaba yoki mag‘lubiyatgacha davom etadi.
Musulmonlarning saf tortish uslubi bu uslubda ular o‘z sonlariga qarab bir necha qatorda saf tortadilar. Birinchi saf nayzachilar bo‘lib, otliq dushmanlarning hujumini to‘sishadi. Keyingi safda o‘qchilar turadi. Bu saflar bevosita rahbar nazoratida qoladi. Dushmanning kar va farr hujumlarini kamaytirish uchun shu qatorda mudofaa qilinadi, so‘ngra tartibli tarzda dushmanga yaqinlashib hujum qilinadi.
Bu solishtirishdan anglashiladiki, saf tortish uslubi kar va farr uslubidan ustundir. Chunki saf tartibli bo‘ladi, rahbar qo‘shini ustidan to‘liq nazorat qiladi, zaxira kuchlar favqulodda holatlar uchun saqlanib qoladi, va shu taktikada hujum ham, mudofaa ham bir vaqtda amalga oshiriladi.
Bunga qarama-qarshi, kar va farr uslubi Quraysh Badrda ishlatgan uslub boshqaruvni yo‘qotishga olib keladi va favqulodda holatlar uchun hech qanday zaxira kuch qoldirmaydi.
Rasululloh sollallohu alayhi va sallam Badrda qo‘llagan ushbu taktik uslub arablar uchun ilgari noma’lum edi va ular bunday uslubga hech qachon duch kelmagan edilar. Aynan shu uslub musulmonlarning g‘alabasida katta rol o‘ynadi.
Bizningcha, aynan shu to‘rt omil mushriklarning bu jangda harbiy mag‘lubiyatining eng muhim sabablaridir. Bu mag‘lubiyat bilan shirk saltanati qulash yoqasiga bordi musulmonlar esa ulkan g‘alabaga erishib, jasorat faxr va unutilmas tarix bilan tarix sahnasiga kirdilar.
