Tarix sahifalaridan; Usmonli xalifaligi Sakkizinchi bo’lim

Horit Obaida

Saljuqiylar davlatining tugashi

Malikshoh vafot etganidan keyin uning uch o‘g‘li – Barkiyoq, Muhammad Sanjar va Mahmud qolgan edi. Mahmud, keyinchalik Nasiriddin Mahmud nomi bilan tanilgan, hali yosh bo‘lganiga qaramay taxtga o‘tirdi. Uning onasi Turkon xotun Malikshoh hukmronligi davrida katta mavqega ega bo‘lgan. Mahmud hijriy 485–487 yillar (milodiy 1092–1094) oralig‘ida taxminan ikki yil podshohlik qildi. U va onasi vafot etganidan keyin Rukniddin Abu Muzaffar Barkiyoq ibn Malikshoh taxtga chiqdi va hijriy 498 yilgacha (milodiy 1105) hukmronlik qildi.

Keyinchalik Rukniddin Malikshoh II bilan bay’at qilindi, lekin o‘sha yili hokimiyat G‘iyosiddin Abu Shujo Muhammadga o‘tdi. U hijriy 511 yilgacha (milodiy 1128) podshohlik qildi.

Buyuk Saljuqiylar imperiyasining so‘nggi hukmdori G‘iyosiddin Abu Shujo Muhammad bo‘lib, uning poytaxti Movarounnahr hududida joylashgan edi. U Xuroson, Eron va Iroq ustidan ham hukmronlik qilgan. Nihoyat, hijriy 522 yilda (milodiy 1128) Saljuqiylar imperiyasi Xorazmshohlar tomonidan tugatildi.

Saljuqiylarning parchalanishi

Bu buyuk imperiyaning Movarounnahrdagi qulashidan so‘ng Saljuqiylar tarqoqlikka yuz tutdi. Ularning birligi yo‘qolib, kuchi zaiflashdi va bir necha mustaqil amirliklarga bo‘linib ketdi. Ular taxt uchun o‘zaro urush olib borar va doimo ichki nizolar ichida edilar. Natijada, katta davlat mayda hokimiyatlarga bo‘linib ketdi.

Bu kichik davlatlar bitta podshohning hokimiyatini tan olishga tayyor emas edilar. Tug‘rulbek, Alp Arslon va Malikshoh davridagi birlik yo‘q bo‘lib, har bir hudud o‘z mustaqilligini e’lon qildi. Hatto bu kichik amirliklar o‘zaro ham kelisha olmas edilar.

Bu tarqoqlik natijasida Movarounnahrda Xorazmshohlar imperiyasi vujudga keldi. U bir asr davomida mo‘g‘ullar hujumiga qarshi turdi. Xorazmshohlar bilan bir qatorda, Iroqning shimoli va Shom hududida «Atabek» nomi bilan tanilgan Saljuqiy amirliklari ham mavjud edi. Shu davrda

Saljuqiy Rum imperiyasi ham paydo bo‘ldi. U salibchilar hujumlariga qarshi kurashib, Anadolining shimoli-g‘arbiy qismini himoya qildi, ammo oxir-oqibat mo‘g‘ullar tomonidan yo‘q qilindi.

Saljuqiylar imperiyasining qulashiga sabablar

Saljuqiylar imperiyasining qulashiga ko‘plab omillar sabab bo‘ldi. Hatto bu omillar Abbosiy xalifaligining inqiroziga ham hissa qo‘shdi. Ularning asosiylari quyidagilardir:

1. Taxt uchun Saljuqiy shahzodalari va qarindoshlar o‘rtasida davom etgan ichki urushlar;

2. Ba’zi amirlar, vazirlar va ustozlarning hukmdorlar orasida fitna va korrupsiya tarqatishi;

3. Ayollarning davlat boshqaruviga aralashuvi;

4. Abbosiy xalifalarining Saljuqiylarning har qanday qudratli hukmdorini tan olib, unga hukumatni topshirishlari, minbarda uning nomini tilga olishga ruxsat berishlari va bu borada ehtiyotkorlik qilmasliklari;

5. Saljuqiylar imperiyasining Shom, Misr va Iroqni Abbosiy xalifaligi ostida birlashtirishga muvaffaq bo‘la olmagani;

6. Saljuqiylarning bir necha guruhlarga bo‘linishi va ularning o‘zaro urushlari, bu esa ularning kuchsizlanishiga va Iroqda ham hukumatlarining barham topishiga olib keldi.

Bunga qo‘shimcha ravishda, botiniylarning fitnalari, salibchilar hujumlari hamda yevropalik jangchilar shafqatsizligi ham imperiyaning qulashiga sabab bo‘ldi.

Saljuqiylarning yutuqlari

Shunga qaramay, Saljuqiylar o‘z hukmronlik davrida muhim yutuqlarga erishdilar. Ularning ba’zilari quyidagilardan iborat:

1. Saljuqiylar tufayli Abbosiy xalifaligining qulashi ikki asrga kechiktirildi. Agar Saljuqiylar bo‘lmaganda, Abbosiylar xalifaligi shialar va rovofizlar tomonidan juda erta yo‘q qilingan bo‘lar edi.

2. Saljuqiylar kuchi tufayli Misrdagi Fatimiylar imperiyasi Sharqiy islom dunyosini o‘z bayrog‘i ostida birlashtira olmadi va ularning yovuz rejalari amalga oshmadi.

3. Saljuqiylar davlatining harakatlari islom dunyosining birlashishiga yo‘l ochdi. Bu birlik keyinchalik Abbosiy sunniy xalifaligi ostida Salahiddin Ayyubiy tomonidan yakunlandi.

4. Saljuqiylar o‘z hukmronligi ostidagi hududlarda harbiy taraqqiyot va xavfsizlikni ta’minlashda katta rol o‘ynadilar.

5. Ular Vizantiya salibchilari hujumlariga qarshi shiddatli qarshilik ko‘rsatdilar va mo‘g‘ullar xavfini kamaytirish uchun harakat qildilar.

6. Ular sunniylikni targ‘ib qilish va islom ulamolarining mavqeini oshirish uchun katta harakat qildilar.

Bu Saljuqiy sunniylar va ularning islomga xizmatlari haqidagi qisqacha ma’lumot edi. Ushbu jasur mujohidlar haqida noto‘g‘ri va asossiz so‘zlar aytadigan ba’zi odamlarning gaplariga quloq solish, albatta, adolatsizlik va yolg‘on bo‘lur edi. Xususan, professor Najib Zib tomonidan yozilgan «Tarixi Mag‘rib va Andalus» umumiy ensiklopediyasida bu jasoratli kishilar tarixi buzib ko‘rsatilgan va ularning obro‘siga putur yetkazishga urinishlar bo‘lgan.