Muhiburrahmon Muxlis
Bugun biz xavorijlarning laqab va nomlari haqida muhokama qilamiz. Bu mavzu shuning uchun muhimki, bu makkor va xiylakor toifa Payg‘ambarimiz Muhammad ﷺ va u zotning qadrli sahobalariga dushmanlik qilishni o‘z zimmalariga olganlar.
Payg‘ambarimiz ﷺ sahobalar haqida shunday deganlar:
“As‘hobim yulduzlar kabidir, qaysi biriga ergashsangiz, hidoyat topasiz.”
Xavorijlar esa aynan Payg‘ambarimiz ﷺga eng yaqin bo‘lgan va u zotga eng qadrli sahobalarga dushmanlik qilganlar.
Shu ochiq dushmanliklari sababli Payg‘ambarimiz ﷺ, sahobalar va buyuk imomlar ularga turli laqab va nomlarni berganlar.
“Qurro”(Qori) laqabi
Islomning ilk davrlarida xavorijlar “Qurro” (Qori) deb tanilganlar. Bu laqab ularga shuning uchun berilganki, ular Qur’onni faqihlik va ilmga ega bo‘lmagan holda tilovat qilishar edi. Ya’ni ular Qur’onning tafsir va ta’vil ilmini bilmasdan, o‘z havoyi nafslariga binoan uni talqin qilishar edi.
Hofiz Ibn Hajar Asqaloniy rahimahulloh “Fathul-Bariy” kitobida shunday yozadi:
“Ularga Qurro deyilardi, chunki ular tilovat va ibodatda nihoyatda qattiq harakat qilishar edi, lekin Qur’onni asl ma’nosiga zid tarzda ta’vil qilishar va o‘z fikrlariga ergashishar edi…”
Ya’ni ular Qur’on oyatlarining haqiqiy ma’nosini tushunmas edilar. Chunki ular faqat qiroat qiluvchi edilar, faqih emas. Agar bir kishi faqat Qur’onni tilovat qilib, fiqh ilmidan bexabar bo‘lsa, u qanday qilib oyatlarning haqiqiy ma’nosini anglay oladi? Qanday qilib tafsir va ta’vilni to‘g‘ri tushunadi? Shuning uchun ham ular oyatlarni o‘z havoyi nafslariga binoan talqin qilishgan.
Ibn Hajar Asqaloniy rahimahulloh yana shunday deydi:
“Bu laqab (Qurro) ularga berilgan edi, lekin vaqt o‘tishi bilan ular shunday ishlarni qildilarki, ularga boshqa bir nom berish lozim bo‘ldi.”
“Xavorij” laqabi
Xavorijlarning eng mashhur nomi bu – “Xavorij” (ya’ni dindan chiqqanlar va qarshi chiqqanlar). Bu nom ularga shuning uchun berildiki, ularning so‘zlari, amallari va harakatlari Islom shariatining qoida va asoslaridan tashqarida edi.
Bu haqda Payg‘ambarimiz ﷺning so‘zlarini keltirib o‘tamiz:
Imom Buxoriy o‘z sanadida Yasir ibn Amrudan rivoyat qilgan hadisda:
“Men Sahl ibn Hunayfdan so‘radim: «Siz Payg‘ambar ﷺning xavorijlar haqida biror gap aytganlarini eshitganmisiz?» U kishi dedilar: «Men u zotning (Iroq tomonga ishora qilib) shunday deganlarini eshitdim: ‘U yerdan bir qavm chiqadi. Ular Qur’onni tilovat qiladi, lekin ularning qiroati yoqalaridan o‘tmaydi. Ular islomdan o‘q nishondan chiqqandek chiqib ketadilar’”.
(Sahihul Buxoriy, hadis: 6934)
Bu muborak hadisda “Xavorij” nomi aniq tilga olinmagan bo‘lsa-da, lekin ularning xususiyatlari aniq bayon qilingan. Kimki ularni taniydi, albatta ularni “Xavorij” deb biladi. Xuddi Yasir ibn Amru ham Sahl ibn Hunayfdan “Xavorij” haqida so‘ragani kabi.
“Jahannam itlari” laqabi
Payg‘ambarimiz ﷺ xavorijlarni “Jahannam itlari” deb ataganlar. Bu haqda Imom Ahmad va boshqa buyuk imomlar rivoyat qilgan hadisda shunday deyilgan:
Abdulloh ibn Abu Avfo roziyallohu anhu rivoyat qiladilar:
“Men Payg‘ambar ﷺdan shunday eshitdim: “Xavorij – jahannamning itlaridir.””
(Musnad Ahmad, boshqa rivoyatlar ham bor)
Bu muborak hadisdagi iboratlardan ko‘rinib turibdiki, Rasululloh ﷺ ularni faqat “Xavorij” deb nomlash bilan kifoyalanmaganlar, balki “Jahannam itlari” deb ataganlar. Albatta, xavorijlar jahannam itlari bo‘ladilar.
Ba’zi hadislarda “Xavorij” nomi to‘g‘ridan-to‘g‘ri tilga olinmasa ham, ularning chiqishi haqida xabar berilgan. Masalan:
Imom Buxoriy va Imom Muslim rivoyat qilgan hadisda:
“Bu ummat ichida bir qavm chiqadi…”
(Buxoriy, Muslim, hadis : 1065, 1066)
Bu so‘zlarni sahobalar ham yaxshi tushungan edilar. Sahl ibn Hunayf roziyallohu anhuning hadisi ham buni tasdiqlaydi.
Sahobalarning o‘zlari ham xavorijlarni “Xavorij” deb ataganlar va bu nom ularning davridayoq mashhur bo‘lgan. Bu esa xavorijlarning nomi va laqablarining tarixiy asosga ega ekanligini yana bir bor isbotlaydi.
Al_mirsaad Uzbek
