Valid Viar
Osmoniylar Xalifaligi qulagandan so‘ng, AQSh va g‘arb davlatlari islomiy mamlakatlarni bo‘lib tashlash, sekulyarizmni kengaytirish va kofir manfaatlariga sodiq bo‘lgan hukumatlarni yaratish uchun turli boshqaruv tizimlarini taklif qilishdi. Eng mashhur tizimlardan biri “Jumhuriyat” bo‘lib, u go‘yoki ko‘pchilik nazariyasiga (ellik foizdan bir ortiq) asoslangan edi, lekin aslida bu tizim 49% foiz aholining huquqlarini e’tiborsiz qoldirishni anglatadi.
Ko‘plab islomiy mamlakatlarda bu tizim qisman jumhuriyat prinsiplari bilan mos kelgan bo‘lishi mumkin, ammo Afg‘onistonda 2000 yildan 2021 yilgacha bo‘lgan jumhuriyat jumhuriyatchilar zarur deb bilgan asosiy prinsiplarga mutlaqo zid edi. Bu jumhuriyat siyosiy bir hajvga o‘xshar edi, chunki uning ichida ham turli jumhuriyatlar va prezidentlar mavjud edi.
Afg‘onistondagi bu jumhuriyatning zaifliklari nimaga asoslangan edi? Buning sabablari ko‘p bo‘lishi mumkin, ammo eng muhim sabablaridan biri shuki, bu tizim shunday guruhlarni yaratdi ki, ular har qanday sharoit bosqinchilarga xizmat qilishga majbur edi. Shuningdek, islomiy e’tiqod va xalqning qo‘llab-quvvatlashi bilan bosqinchilarga qarshi kurashgan mujohidlarni bostirish maqsadida xizmat qildi.
Bu guruhlardan biri “ISHID Xuroson” guruhi edi, u Afg‘onistonda Iroqdagi ISHIDdan nusxa ko‘chirish orqali paydo bo‘ldi. Bu guruh aslida xavorijiy guruh bo‘lib, uning ildizlari jumhuriyat tuprog‘ida b o‘lsa-da, AQSh va qo‘shni mamlakatlarning razvedka idoralari tomonidan sug‘orilib parvarish qilindi.
Har qancha AQSh va jumhuriyat bu guruhga qarshi chiqqanday ko‘rinsa va unga qarshi ko‘rgazmali urushlar o‘tkazgan bo‘lsa-da, aslida bu guruh to‘liq harbiy va moliyaviy yordamdan bahramand edi. Maqsad esa, bir tomondan bosqinchilarning harbiy va mafkuraviy maqsadlarini amalga oshirish, boshqa tomondan esa jumhuriyatning o‘zi kurashishda ojizlik qilgan Tolibonni siquvga olish edi.
G‘arb ommaviy axborot vositalari DAIŞni jiddiy tahdid sifatida targ‘ib qilib, jumhuriyat armiyasining unga qarshi kurashlarini maqtashar edi. Ammo sahna ortida, jumhuriyat va DAIŞ o‘rtasidagi chuqur va yaqin munosabatlar AQShning bu guruhga soyaboni ostida yaqqol ko‘rinardi. Mana, bu munosabatni isbotlash uchun bir nechta misollar:
- Amrulloh Solih va ISHID
Amrulloh Solih, Ashraf G‘anining birinchi vitse-prezidenti, Buyuk Britaniyadan qaytib kelgan va to‘liq qo‘llab-quvvatlanayotgan shaxs, ISHID a’zolari bilan yaqin aloqada edi. Solih, razvedka sohasida yollanma agent sifatida tajribali bo‘lib, o‘zining kotibi orqali ISHID a’zolari bilan hatto prezidentlik saroyida bir necha bor uchrashdi. U ularga pul, xaritalar va harbiy maslahatlar berdi. Shu bilan birga, o‘zini oqlash uchun “olti yarim” deb atalgan zanjirli qotilliklarni tarqatdi, ISHIDga qarshi kurashgan ko‘plab harbiy shaxslarni o‘ldirdi.
Solihning kotibi va maxsus qo‘riqchisi San’ulloh G‘oforiy ham 2020 yilda “Shihob Al-Muhajir” laqabi bilan ISHIDning yetakchisiga aylandi.
- Rahmatulloh Nabil va ISHID
Rahmatulloh Nabil, jumhuriyat davrida prezidentlik saroyi qo‘riqchilarining boshlig‘i va Ashraf G‘anining birinchi muddatida Milliy xavfsizlik boshqarmasining rahbari, AQSh razvedkasi bilan yaqin aloqada edi. Ammo uning moliyaviy, harbiy va operativ jihatdan ISHID bilan hamkorligi fosh bo‘ldi.
Tolibon mujohidlar tomonidan Logar viloyatida qo‘lga olingan Dr. Ziyoiddin Kamol, Nabilning yaqin do‘sti edi. U ISHID a’zolariga Logar viloyatida pul yetkazish vazifasini bajargan.
- Nangarhor va ISHID
ISHID jangchilari Nangarhorda harbiy bazalar yaratdi, ammo Islomiy amirlikning Qizil guruhi bu jangarilarga qarshi qat’iy kurash olib borib, Achin, Shinvari va Xugiyani hududlarida ularni butunlay tor-mor etdi.
- Farohdagi Arab Ovchilari
Hamid Karzay va Ashraf G‘ani davrida ko‘plab arablar Afg‘onistonga sayyohlik va investitsiya qilish bahonasida kelishdi. Ular “ov qilish” niqobi ostida ISHID jangarilarini moliyaviy va harbiy jihatdan qo‘llab-quvvatlagan.
- Diniy Ulamolarni Nishonga Olish va Masjidlarni Vayron Qilish
Islomiy amirlik va mujohidlarni yomon ko‘rsatish maqsadida jumhuriyat razvedka idoralari diniy ulamolar, masjidlar va mahalliy liderlarga qarshi ko‘plab hujumlar uyushtirdi. Bu hujumlarning aybini ular Islomiy amirlikning zimmasiga yuklashga urinishdi.
Biroq, razvedka va ISHID o‘rtasidagi uyushgan harakatlar sababli, ba’zan bu hujumlarning mas’uliyatini ISHID ham o‘z zimmasiga olgan. Masalan:
Vazir Akbarxon masjidi imomi Dr. Niyoziyga hujum
Qobul universitetiga hujum
Dr. Boqiy Amin va boshqa taniqli ulamolarga qilingan suiqasdlar
Bu misollar jumhuriyat va ISHID ning birgalikdagi jinoyatlari bo‘lib, Islomiy amirlik bunday hujumlarni qat’iy qoralagan.
- Qarshilikchilar va ISHID ittifoqi
Jumhuriyat qulaganidan keyin, jumhuriyat tarafdorlari va qochqinlari Panjsherni mujohidlarga qarshi kurash markazi sifatida tanlashdi. Ularning dastlabki harakatlaridan biri ISHID
jangarilari bilan ittifoq tuzish bo‘ldi.
Bu ittifoqning hech qanday oldingi aloqa va hamkorliksiz sodir bo‘lishi mumkin emas edi. Lekin, bu rejalar muvaffaqiyatsizlikka uchradi. AQSh Kongressining ayrim a’zolari tomonidan Panjsherda xavfsiz zona yaratish talablari ham samarasiz bo‘ldi, chunki bu hudud aslida ISHID jangarilari uchun boshpana sifatida ishlatilishi kerak edi.
Yuqorida keltirilgan misollar asosida shuni aytish mumkinki, ISHID Afg‘onistonda jumhuriyat va AQSh razvedkasi uchun xizmat qilgan. Hech qanday dalil yo‘qki, ISHID jumhuriyat yoki AQSh harbiylariga zarar etkazgan bo‘lsa. Aksincha, bu guruh har doim jumhuriyat manfaatlari yo‘lida ishlagan va Islomiy amirlikka qarshi harakat qilgan.
Ular afg‘on musulmonlarini sunniy va shia bo‘lib ajratishga, va mamlakatni qashshoqlik va bo‘linish botqog‘iga tortishga harakat qilishdi. Ammo mujohidlarning qat’iy kurashi bu rejalarning amalga oshishiga yo‘l qo‘ymadi.
