Ahmad Aziz
Xavorij; paydo bo‘lishidan to takfirchi tafakkurgacha!
ISHID kabi hodisalarni tushunish uchun o‘tmishga, islom olamidagi ilk ixtilof to‘lqinlariga qaytish zarur. Bu qaytish bizni hijriy birinchi asr va Siffin jangiga olib boradi; u vaqtda xalifalik masalasida hazrati Ali karramallohu vajhahu va Muoviya roziyallohu anhu o‘rtasida katta ixtilof yuzaga keldi. Urush to‘xtagach, ikki tomon masalani tinch yo‘l bilan, «hakamiya» tuzish orqali hal qilishga kelishib oldilar. Ammo aynan shu qaror keyinchalik tarixning yo‘nalishini o‘zgartirgan bir guruhning paydo bo‘lishiga bahona bo‘ldi.
Hazrati Alining lashkarida ba’zi jangchilar hakamiyatni qabul qilishga qarshi chiqdilar va «La hukma illa lilloh» (Hukm faqat Allohnikidir) shiorini ko‘tardilar. Ular odamlarning hukmini Allohning hukmiga qo‘yishni xato va kufr deb bildilar. Shu sababli ular lashkardan ajralib, «Haruro» deb nomlangan joyda to‘plandilar va avvaliga ularga «Haruriyya» deyilardi, ammo xalifaga qarshi «chiqishlari» sababli «Xavorij» nomi bilan mashhur bo‘ldilar.
Shu tariqa, islom tarixidagi birinchi katta bo‘linish tashqi dushmanlardan emas, balki musulmon jamiyatining ichidan paydo bo‘ldi. Xavorij dinni qattiq va yuzaki talqin qilib, o‘zlarini yagona haqiqiy musulmon deb hisoblar, kimki ularga qo‘shilmasa – hatto o‘sha paytdagi xalifa ham – uni kofir deb bilib, qonini halol der edilar. Bu fikr uslubi juda xavfli asos bo‘lib, asrlar davomida salbiy oqibatlarini qoldirdi.
Inqiroz u cho‘qqiga yetdiki, Xavorij ommaviy qirg‘inlar uyushtirib, vahshat yoydilar. Jamoat xavfsizligini himoya qilish uchun hazrati Ali karramallohu vajhahu Nahrovon jangida ular bilan to‘qnashishga majbur bo‘ldi. Garchi Xavorij o‘sha jangda mag‘lub bo‘lsalar-da, ularning g‘oyasi butunlay yo‘qolmadi; balki ko‘mir ostidagi olov kabi tarix davomida yashirin qoldi. Har qanday murosani rad etganlari tufayli ular kelajakdagi diniy zo‘ravonliklar uchun zamin yaratdilar.
Tarixning ushbu bobini tushunish keyingi voqealarni anglashda muhimdir. Xavorij shunday bir modelni yaratdilarki, unda dinning yuzaki va individualistik talqini boshqa musulmonlarni takfir qilish va ularni qirg‘in qilishga bahona bo‘lib xizmat qildi. Bugungi ekstremistik guruhlarni jumladan ISHIDni – tahlil qilish uchun bu misolni bilish juda zarurdir; ISHID aynan shu mafkuraning merosxo‘ri ekanini da’vo qiladi. Bu tarixiy ildizlarni anglamasdan, zamonaviy voqealar haqidagi tahlilimiz chala va yuzaki bo‘ladi.
Takfir tafakkuri – Xavorij targ‘ib qilganidek – musulmon jamiyat tanasiga o‘limli virus kabi kirib bordi. Ular dinni yuzaki tushunib, chuqur fiqhiy va kalomiy anglashdan mahrum bo‘lib, o‘zlarini haq va botil ustidan yakuniy hakam deb bilar edilar. Hattoki payg‘ambarimiz sallallohu alayhi vasallamning buyuk sahobalarini ham imondan chiqarib yuborardilar. Bu o‘zini haq deb bilish va boshqalarni toqat qilmaslik ruhiyati keyingi avlodlar uchun og‘ir meros bo‘lib qoldi va kelajakda ekstremistik guruhlarning paydo bo‘lishi uchun mafkuraviy zamin yaratdi.
Eslatish lozimki, Xavorij avvalida zohid va obid hisoblanar, dindor kishilar deb qaralardi. Ammo ularning dinni chuqur tushunmasligi va quruq diniy hissiyotlarning aql ustidan g‘olib kelishi ularni ekstremizm va zo‘ravonlik yo‘liga boshladi. Zohidlikdan zo‘ravonlikka bu o‘zgarish barcha diniy jamiyatlarga abadiy ogohlantirishdir: gohida diniy ko‘rinish johillik va ta’assubni niqoblash vositasiga aylanib qolishi mumkin. Shuning uchun hamisha ogoh va hushyor bo‘lishimiz kerak, toki ibodat qo‘rquv va nafratni yoyuvchi vositaga aylanib qolmasin.