Ahmad Aziz
Xavorij – ummat tanasidagi birinchi yorilish
Islomning dastlabki yillarida, Payg‘ambar alayhissalom vafotidan so‘ng va musulmonlarning yangi jamiyati hali shakllanish jarayonida bo‘lgan bir vaqtda, hayratlanarli va o‘ylantiruvchi bir voqea yuz berdi. Bu voqea bugungacha davom etadigan oqibatlarga sabab bo‘ldi. U keyinchalik “Xavorij” nomi bilan mashhur bo‘lgan guruhning paydo bo‘lishi edi. Bu guruhning shakllanish hikoyasi shuni ko‘rsatadiki, din haqidagi turli talqinlar va tushunchalar qanday qilib to‘qnashuv va bo‘linishga olib kelishi mumkin.
Bu hodisaning ildizini “Siffin jangi”da izlash kerak. O‘sha paytda ikki ulkan islomiy lashkar bir-biriga qarshi saf tortdi. Qon to‘kilishining oldini olish uchun hakamlik taklif qilindi, ammo lashkardan bir guruh bu taklifni Inil-hukmu illa lillah (Hukm faqat Allohgadir) degan bahona bilan rad etdi. Bu guruh tez orada asosiy lashkardan ajralib chiqdi va faqat o‘zlarini haq deb bildi, boshqalarni esa iymondan chiqqan deb hisoblashda davom etdi.
Ularning fikriy xususiyatlari uch ustunga tayangan edi: birinchidan, har qanday gunohkorni kofir deb bilish; ikkinchidan, ular nazarida yo‘ldan og‘gan har qanday hokimga qarshi qo‘zg‘olishga haqli ekanlik; uchinchidan esa dinni soddalashgan va yuzaki tarzda talqin qilish, ya’ni islomiy tushunchalarni chuqur anglash o‘rniga faqat oyatlar va rivoyatlarning zohiriga yopishib olish edi.
Bu yondashuv xavfli bir asos yaratdi va uning oqibatlari tarix davomida cho‘zildi. Ular o‘zlarini yagona haqiqiy musulmonlar deb bilishar, boshqalarni rad etib, zo‘ravonlik va jang yo‘lini tanlashar edi. Shu yondashuv keyingi asrlarda paydo bo‘lgan ko‘plab guruhlarga o‘xshash uslubda namuna bo‘lib xizmat qildi.
Ta’kidlash joizki, Xavorijlar dastlab zahid va obid sifatida ko‘rilgan edilar. Ammo diniy bilimdagi zaifliklari va aql o‘rniga quruq diniy hissiyotlarning ustun kelishi ularni ifrot va zo‘ravonlikka olib bordi. Bu inqiroz diniy jamiyatlarga doimiy ogohlantirishdir: diniy ko‘rinish ba’zan noto‘g‘ri tushuncha va ta’assub uchun niqob bo‘lishi mumkin.
Islom tarixining ushbu qismi bilan tanishish bugungi voqealarni tushunish uchun kalitdir. Xavorijlarning qilgan ishlari shuni ko‘rsatadiki, dinni yuzaki talqin qilish boshqalarni takfir qilish va zo‘ravonlikni oqlash vositasiga aylanishi mumkin. Bu namunani bilish zamonaviy mutaassib guruhlarni tahlil qilishda foydali va yo‘l ko‘rsatuvchidir. Chunki bu fikr yangilik emas, balki tarixda chuqur ildizlarga ega.
Xavorijlarning xatti-harakatlari va suluklarini o‘rganishda juda nozik, ammo muhim bir nuqta ko‘zga tashlanadi: bu guruh diniy ahkomlarga sodiqlik da’vosiga qaramay, amalda islom jamiyatida tafriqa va bo‘linishga sabab bo‘ldilar. Ular diniy matnlarni qat’iy va qattiqqo‘l talqin qilishda turib oldilar va qarashlariga qarshi bo‘lgan hech qanday fikrni qabul qilmadilar. Muxoliflarini tezda rad etar, fikriy xotirjamlik o‘rniga qo‘rquv va vahima hukmron bo‘lgan muhit yaratdilar; buning natijasi esa ijtimoiy birlikning zaiflashishi bo‘ldi.
Yana bir e’tiborga molik jihat ularning balandparvoz da’volari bilan amaldagi xatti-harakatlari o‘rtasidagi ochiq ziddiyatdir. Ular o‘zlarini adolat va haqiqat himoyachisi deb bilsalar-da, amalda zo‘ravonlik va zulm bilan boshqalarning asosiy huquqlarini poymol etishdi.
Bu ikkiyuzlamachilik ularning fikriy va axloqiy inqirozining tubini ko‘rsatadi. Xavorijlarning tarixiy tajribasi bizga ogohlantiruvchi bir saboq beradi: qanday qilib diyonat da’vosi amalda zo‘ravonlik va adolatsizlikni oqlashga aylanib ketishi mumkin. Bu saboqni bugungi va ertangi avlod uchun o‘rganish shubhasiz zarurdir.