Horis Obaida

Ilmni sevish, kamtarlik va ulamolarga hurmat:

Nizom-ul-Mulk ilmga juda qattiq qiziqardi, ayniqsa, hadis ilmiga alohida mehr qo‘yardi. U aytardi: “Bilaman, men hadis rivoyat qilish uchun mos emasman, lekin Rasululloh sallallohu alayhi vasallamning hadislarini yozib oluvchilar qatorida bo‘lishni xohlayman.” U Qishriy ibn Muslim ibn Mehr ibn Dovor Abu Homid Zahiriydan hadislar eshitar edi.

Nizom-ul-Mulk chin dildan, o‘zi qurdirgan madrasalar Islom ummatining orzularini ro‘yobga chiqarishini istardi. Abu Hasan Muhammad ibn Ali Vositiy, shofi’iy faqihi, unga bir nechta bayt yubordi va unda salibchilar va ash’ariylar o‘rtasida sodir bo‘lgan fitnalarni hal etishda yordam berishini so‘radi. Nizom-ul-Mulk darhol ishga kirishdi va bu fitnalarga barham berdi.

Uning oldida doimo ulamolar va fiqh olimlari bo‘lar edi va u butun kunini ular bilan o‘tkazardi. Bir kuni unga aytishdi: “Bu odamlar sizni muhim ishlaringizdan chalg‘itib yuborishadi.” U esa javob berdi: “Bu odamlar dunyo va oxiratning ziynatidir. Agar ularni boshimga toji qilib qo‘ysam ham oz.”

Abulqosim Qishriy va Abu-l-Ma’aliy Juvayni oldiga kelganda, Nizom-ul-Mulk o‘rnidan turar va ularni hurmat bilan yoniga o‘tqizar edi. Agar Abu Ali Forandiy kelsa, unga alohida hurmat ko‘rsatib, uni o‘z o‘rniga o‘tqizar va o‘zi uning ro‘parasiga o‘tirardi. Kimdir undan bu odati haqida so‘raganida, u aytdi: “Abulqosim Qishriy va Abu-l-Ma’aliy Juvayni kelganda, meni maqtab, mendagi bo‘lmagan sifatlarni aytishadi. Ularning gaplarini eshitib, insoniy orzu-havas bilan g‘ururlanaman. Lekin Abu Ali Forandiy kelganda, xatolarimni yuzimga aytadi va men ularni tuzatishga harakat qilaman.”

Ibn Asir yozadi:

Nizom-ul-Mulk haqida mashhur shuki, u dindor olim, saxovatli, adolatli, sabrli, gunohlardan tiyilgan va kamgap inson edi. Uning majlislari qori, faqih va ehson ahllari bilan to‘la bo‘lardi.

U Qur’on hofizi bo‘lib, uni o‘n bir yoshida yod olgan edi. Shofi’iy mazhabini o‘rganish bilan band bo‘lgan. Har doim tahorat bilan yurardi va tahorat olgach, ikki rakat nafl “Tahiyyatul vuzu” namozini o‘qirdi. Azon ovozini eshitgan zahoti ishini tashlab, namozga turardi. Hech qachon namozdan oldin boshqa ish bilan shug‘ullanmas edi. Ba’zan muazzin azon aytishni unutib qo‘ysa yoki vaqti kirgan bo‘lsa, unga eslatardi. Bu – namozga e’tibor berishning eng yuqori darajasi bo‘lib, bunday maqomga faqat dunyodan yuz o‘girib, o‘zini Xudoning ibodatiga bag‘ishlaganlar yetisha oladilar.

Alloh uni kamolot darajalariga yetkazgan edi.

Bir kuni tushida shaytonni ko‘rib, unga dedi:

“Xudo seni halok qilsin! Alloh seni yaratdi va senga bevosita sajda qilishni buyurdi, lekin sen itoatsizlik qilding. Meni ko‘r, Alloh men bilan bevosita gaplashib, menga sajda qilishni buyurgani yo‘q, lekin men baribir Uning dargohida sajda qilaman.”

So‘ngra quyidagi baytni o‘qidi:

“Kimki mahbubga visol qilishga ishonmasa, uning barcha yaxshiliklari gunoh sanaladi.”

U o‘zining shaxsiy masjidi bo‘lishini va u yerda ibodat qilishni orzu qilar edi. U ko‘p aytardi:

“Mening bir kichik qishlog‘im bo‘lishini va unda bir masjidim bo‘lishini istardim, shunda dunyo muhabbatidan uzoq bo‘lib, Robbimga ibodat qilishga g‘arq bo‘lar edim.”

U kamtarlik va oddiylik bilan yashar edi.

Bir kecha ovqatlanayotganida, akasi Abu Qosim dasturxonning bir tomonida, Xuroson volisi va bir faqir boshqa tomonda o‘tirar edi. Faqirning bir qo‘li kesilgan edi.

Nizom-ul-Mulk kuzatib, Xuroson volisining faqirdan o‘zini uzoqlashtirayotganini ko‘rib, faqirga dedi:

“Keling, mening yonimga o‘tiring.”

U faqirni yoniga o‘tqazib, u bilan ovqatlandi.

U odatda o‘z ovqatini faqirlarga berib, ularni yoniga o‘tqazar va ular bilan birga ovqatlanardi. Undan quyidagi bayt qoldi:

Sakson yoshdan keyin kuch qolmadi, yoshlik ishtiyoqi so‘ndi.

Go‘yo men Muso kabi qo‘limda tayoq tutganman,

lekin nabiyliksiz.

Shuningdek, quyidagi she’r ham unga nisbat berilgan:

Uzun umr ko‘rishim sababli belim egildi, tunlar meni holdan toydirdi.

Holatim shundayki, tayoq oldinda, men esa orqada yuraman

xuddi kamonning toriga o‘xshayman.”

U she’rlar yozsa-da, ba’zan boshqalarning she’rlarini eshitib, ta’sirlanardi.

Bir kuni kasal bo‘lib qolganda, Ali Qumusoniy uni ko‘rgani kelib, quyidagi baytni o‘qidi:

“Biz kasal bo‘lsak, barcha yaxshiliklarni niyat qilamiz,

ammo shifo topsak, yo‘limizdan adashib, gunohlarga botamiz.

Qo‘rqayotganda Allohga umid bog‘laymiz,

lekin xavf-xatar ketgach, gunohlarga sho‘ng‘iymiz.”

Nizom-ul-Mulk bu she’rlardan qattiq ta’sirlanib, ko‘p yig‘ladi va dedi:

“Mening holim ham xuddi shu shoirning holiga o‘xshaydi.”

Vafoti

Hijriy 485-yilning muborak Ramazon oyining 10-kuni, payshanba kuni iftor vaqti yetib kelgan edi. Nizom-ul-Mulk shom namozini o‘qib, katta dasturxonga o‘tirdi. Atrofida ko‘plab faqihlar, Qur’on hofizlari, so‘fiylar va muhtojlar bor edi.

U Islom tarixi haqida gapira boshladi va xalifa Umar (roziyallohu anhu) davridagi voqealarni esladi. Musulmonlar Nihovandga (Iroqdagi shahar va tog‘ nomi) yetib borgan paytlarini yodga oldi. O‘sha yerda musulmonlar qayerda joylashishdi? Ular bilan forslar o‘rtasida qanday janglar bo‘ldi? Qanday buyuk shaxslar shahid bo‘lishdi?

So‘ng shahidlarni eslab dedi:

“Qanday baxtlidir, kimki bu shahidlarning orasida bo‘lsa!”

U ovqatini yeb bo‘lib, o‘rnidan turdi va ayollar xonasiga yo‘l oldi. Dilmiy ismli kishi uning yonida yurdi va xuddi undan xatolari uchun kechirim so‘rash yoki yordam so‘rash niyatida ko‘rinardi. Lekin uning niyati yomon edi.

To‘satdan u Nizom-ul-Mulkka hujum qilib, uni shahid qildi. Keyin uni ayollar xonasiga olib kirishdi.

U oxirgi nafaslarini olayotganida, og‘zidan chiqqan so‘nggi so‘zlari:

Mening qotilimni o‘ldirmang! Men uni kechirdim.

Shu so‘zni aytdi va ruhini O‘zining Sevimli Yaratganiga topshirdi.