Horit Obaida
Sulton Alp Arslonning axloqi va odobi
Sulton Allohdan qo‘rqar edi va miskinlarga mehribon edi. U doimo Allohning ne’matlariga shukr qilardi. Bir kuni Marvda kambag‘allar oldidan o‘tib ketayotib, ularning ahvolini ko‘rib yig‘ladi va qo‘llarini osmonga ko‘tarib: “Ey Alloh! Bu kambag‘allarni o‘z fazl va karaming bilan boy qilgin”, dedi. U ko‘p sadaqa berar va xayr-ehson qilar edi. Ramazon oyida 150,000 ashrafiy sadaqa berish uning odatlaridan edi.
U butun mamlakat bo‘ylab kambag‘al va muhtojlarning ismlarini daftariga yozib, ularga mos ishlar berar edi. Ularning barcha xarajatlari davlat tomonidan ta’minlanardi. Mamlakat bo‘ylab jinoyat va zulm yo‘q edi, xalq esa rozi edi. Soliqlardan tashqari, hech kimdan qo‘shimcha soliq olinmas edi. Yillik soliqni birdaniga emas, ikki qismga ajratib, yiliga ikki marta yig‘ar edi, shunda xalq osonroq to‘lash imkoniyatiga ega bo‘lardi.
Ba’zi sadaqa yig‘uvchi amaldorlar unga maktub yozib, vaziri Nizom ul-Mulk Tusiyni ortiqcha boylikka ega ekanligi haqida shikoyat qilishdi. Sulton Alp Arslon Nizom ul-Mulkni chaqirib: “Agar bu ayblov rost bo‘lsa, uni sharaf bilan qabul qil va odobingni tuzat. Agar yolg‘on bo‘lsa, shikoyatchilarni kechir”, dedi.
Millat mulkini himoya qilish
Bir kuni sultonga uning qullaridan biri o‘z do‘stining lungisini o‘g‘irlagani haqida xabar yetib keldi. Sulton bu qulni osishga buyruq berdi. Boshqa qullar buni ko‘rib qo‘rqib ketishdi va shundan keyin hech qanday o‘g‘irlik sodir bo‘lmadi.
Sulton podshohlarning tarjimai hollarini, ularning axloq va xulqlarini o‘rganishga qiziqar edi. Uning yaxshi odobi va fazilatlari tufayli, butun Islom olamida mashhur bo‘lib ketdi. Ko‘plab hukmdorlar unga ixtiyoriy ravishda itoat qilishdi. Unga qarshi chiqishdan voz kechishdi va birlashishdi. Movarounnahrdan Shomgacha, uzoq hududlardagi podshohlar unga xizmat qilish uchun kelishdi.
Malikshoh va saltanatni birlashtirishdagi muvaffaqiyatsizlik
Alp Arslon vafot etgach, uning o‘g‘li Malikshoh taxtga o‘tirdi. Uning amakisi Qodiriddin Ja’fariy, Kirmondagi Saljuqiylar hukmdori edi, u taxtni tan olmadi va o‘zini sulton deb e’lon qildi. Amaki va jiyan o‘rtasida qonli janglar bo‘lib o‘tdi. Qodir mag‘lub bo‘lib, jang maydonida halok bo‘ldi. Malikshoh Kirman ustidan g‘alaba qozonib, 465-hijriy (1073-milodiy) yilda bu yerning hukmdori bo‘ldi.
Malikshoh davrida Saljuqiylar imperiyasi kengaydi. Sharqda Afg‘ongacha, g‘arbda Kichik Osiyogacha (Anatoliya), janubda esa Shomgacha cho‘zildi. Saljuqiylar 468-hijriy (1075-milodiy) yilda Damashqni fath qilishdi. Bu shaharda Abbosiy xalifaligi nomidan hutba o‘qildi.
Shomdagi fath qilingan hududlar Tajuddaula Tatmashga topshirildi va u 470-hijriy (1077-milodiy) yilda Saljuqiylar davlatini barpo etdi. Xuddi shu yili Sulton Malikshoh, Qutalmish ibn Isroilning o‘g‘li Sulaymonni Anatoliya hukmdori qilib tayinladi. Aslida, sulton g‘azotni davom ettirishni xohlardi. Dastlab bu hududlar Vizantiya imperiyasiga tegishli edi.
470-hijriy (1077-milodiy) yilda Sulaymon Anatoliyada Saljuqiylar davlatini tashkil etdi. Ushbu davlat 224 yil davomida saqlanib qoldi va 14 nafar hukmdor bu davlatni boshqardi. Birinchi hukmdor Sulaymon ibn Qutalmish edi.
Sulaymon 477-hijriy (1084-milodiy) yilda Antakiyani, 480-hijriy (1087-milodiy) yilda esa uning o‘g‘li Dovud Qonyani fath qildi va uni poytaxt sifatida tanladi. Qonya go‘zal va boy shahar edi. Saljuqiylar bu nasroniy-bizantin shahrini islomiy markazga aylantirdi.
700-hijriy (1300-milodiy) yilda bu davlat mo‘g‘ullar tomonidan bosib olindi va keyinchalik Usmoniylar imperiyasiga qo‘shildi. Saljuqiylar Rum imperiyasi islomiy va sunniy davlatga aylanishini istagan edi. Ular Yevropada islom tarqalishiga to‘sqinlik qilgan devorni buzib tashlashdi.
Malikshohning xatolari va vafoti
Malikshoh hukmronligi davrida imperiya eng qudratli holatga yetdi, ammo Saljuqiylar lashkarboshisi Atsiz, Shom va Misrni birlashtirishga muvaffaq bo‘lmadi. Avvalroq u Fotimiylar davlatini zaiflashtirgan edi, lekin Misrga bostirib kirganda, Misr lashkarboshi Badrul Jamoliy boshchiligidagi katta qo‘shin bilan to‘qnash keldi va 469-hijriy (1076-milodiy) yilda kichik arab qo‘shinidan mag‘lub bo‘ldi.
Bu mag‘lubiyatdan keyin, Atsiz Saljuqiylar imperiyasidan uzoqlashdi va katta siyosiy nizolar yuzaga keldi. Qonli hujumlar sodir bo‘ldi va 571-hijriy (1078-milodiy) yilda u qatl qilindi.
Shuningdek, Malikshoh Abbosiy xalifaligini Saljuqiylar oilaviy imperiyasiga aylantirmadi, garchi u qizi Ma’muna Xotunni 1087-yilda xalifa Muqtadiy bi Amrillohga turmushga bergan bo‘lsa ham. Bu nikohdan xalifaning o‘g‘li tug‘ildi. Malikshoh yana bir qizini xalifa Mustazhir Billohga turmushga berdi, lekin xalifalikni o‘z avlodiga o‘tkazmadi.
Malikshoh vafot etdi va u bilan birga Saljuqiylarning buyuk qudrati ham tugadi. Ushbu buyuk davr, ya’ni Tug‘rilbek, Alp Arslon va Malikshoh hukmronlik qilgan 447-485-hijriy (1055-1092-milodiy) yillar oralig‘ida davom etdi.
Shundan so‘ng, imperiyada inqiroz va nizolar boshlandi. Alp Arslon va Malikshoh davrida eng muhim shaxslardan biri Nizom ul-Mulk Tusi edi. U imperiyaning kuchayishida muhim rol o‘ynadi va uning faoliyatini o‘rganish juda muhimdir.
