Javad Ahmad
Sahobalar kiram roziyallohu anhumdan so‘ng, Umar ibn Abdulaziz rahmatullohi alayh adolat, qarindoshlikni saqlash, shafqat, go‘zal axloq va toza ilohiy dinni tiklashda hammadan ustun hisoblangan.
Umar ibn Abdulaziz rahmatullohi alayhning adolati va xalifaligi haqida minglab kitoblar yozilgan. Uning boshqaruviga hech kim hech qachon e’tiroz bildirgan emas. U Islom yo‘lida, Xulafoi roshidin va Muoviya roziyallohu anhumdan keyin tengsiz xalifa sifatida tan olingan.
Uning xalifalik davrida Xavorij guruhi mavjud edi. Bu guruh Hazrat Usmon roziyallohu anhuning va Hazrat Ali roziyallohu anhuning davridan boshlab qolib ketgan va Islom tarixida ko‘p marta Islom xalifaligiga qarshi isyon ko‘targan.
Avvalida, Umar ibn Abdulaziz rahmatullohi alayh ularga nisbatan yumshoq siyosat yuritib, go‘zal axloq bilan yondashgan va Islom ta’limotlariga asoslanib, ularni isloh qilishga harakat qilgan.
Bu da’vat va qarindoshlik munosabatlari natijasida ko‘plab Xavorijlar Umar ibn Abdulaziz rahmatullohi alayhning adolati, taqvosi va muloyim munosabatlaridan ta’sirlanib, zo‘ravonlikdan voz kechib, Islom asoslariga qaytishga undashdi. Ammo Xavorijlarning bir qismi va o‘sha davrdagi ekstremistik guruhlar Umar ibn Abdulaziz rahmatullohi alayhga dushmanlik va nafrat bilan qarashda davom etdilar.
Ular Umar ibn Abdulaziz rahmatullohi alayhning adolati, shafqati va qarindoshlik munosabatlarini ko‘rib, to‘g‘ri yo‘lga qaytish o‘rniga o‘zlarining botil fikrlarini tarqatishda davom etdilar. Umar ibn Abdulazizning islohotlarini o‘z hududlarida o‘zlarining ta’siri va kuchiga tahdid deb bildilar.
Umar ibn Abdulaziz rahmatullohi alayh xalqni birlik va adolat asosida boshqarishga harakat qilayotgan bir paytda, Xavorijlar buni o‘z ta’sirlarini yo‘qotish deb hisobladilar. Shunday qilib, Ozarbayjonning ayrim hududlarida isyonlar uyushtirdilar va Umar ibn Abdulaziz rahmatullohi alayhga bay’at berganlarni kofir deb e’lon qildilar. Bu isyonlarda Xavorijlar ko‘p musulmonlarning qonini to‘kib, ko‘p zulm qildilar.
Umar ibn Abdulaziz rahmatullohi alayh ularni bir necha bor Islom yo‘liga qaytishga da’vat qildi, ammo Xavorijlar o‘zlarining ekstremistik fikrlarida qattiq turib oldilar. Oxir-oqibat, amirul-mo‘minin ularni yo‘q qilishni buyurdi va Ibn Hotamga, qo‘shin boshlig‘iga, buzg‘unchilarni butunlay yo‘q qilishni buyurdi.
Ibn Hotam amirul-mo‘mininning buyruqlarini bajarib, Islom qo‘shinlari bilan Xavorijlarni shunday yo‘q qildiki, bugungi kunga qadar bu hududlarda ularning asari ham ko‘rinmaydi.
Umar ibn Abdulaziz rahmatullohi alayh adolat, islohotlar va xalq osoyishtaligi yo‘lida ko‘p mehnat qildi. Ammo Xavorijlar o‘zlarining ekstremistik qarashlari va Umaviy xalifalikka bo‘lgan qadimiy nizolari sababli unga qarshi isyon qildilar.