Rashed Shafiq
O‘tgan qismda xavoriylarning ta’rifi va ularning nomlari haqida gaplashdik. Bu yerda esa ularning yana bir necha nomlari ham keltiriladi.
2: Al-Haruriyya
Bu nom Hazrat Ali roziyallohu anhu lashkaridan ajralib, Kufaga yaqin bo‘lgan «Haruro» degan joyda yashaganlarga nisbatan ishlatiladi. Ushbu guruh o‘sha joy nomiga ko‘ra shunday atalgan. Imom Ash’ariy rahmatullohi alayh o‘zining «Maqolatul Ash’ariy» kitobida shunday deydi: «Ular Haruroda dastlab joylashgani uchun ularga Haruriyya deyiladi.»
3: Ash-Shurot
Alloma Ash’ariy rahmatullohi alayh shunday deydi: «Xavoriylar o‘zlarini fikr va qarashlariga binoan Alloh taologa to‘liq itoat qilishga sotilganlar deb hisoblaganlari uchun bu nomni tanlaganlar. Ya’ni, ular o‘zlarini jannat evaziga sotganlar.»
4: Al-Mariqa
Bu nom ularga Hazrat Ali roziyallohu anhuning lashkaridan ajralib chiqqanlari uchun berilgan. Shahrastaniy o‘zining «Al-Milal wan-Nihal» kitobida shunday yozadi: «Ular Nahrovonda to‘plangan Mariqa nomli guruhdir.»
5: Al-Muhakkima
Bu nom xavoriylarga hakamlikni (hukm chiqarishni) inkor qilgan va «La hukma illa lillah» (hukm faqat Allohnikidir) degan so‘zlarini aytganlari uchun berilgan. Bu haqida «Maqolatul Islamiyin»da keltirilgan.
Bu xavoriylarning nomlari va laqablaridir. Ular barcha bu nomlarni yoqtiradilar, faqat «Al-Mariqa»ni qabul qilmaydilar. Imom Abu al-Hasan Ash’ariy rahmatullohi alayh shunday deydi: «Xavoriylar barcha bu laqablarni qabul qiladilar, ammo «Mariqa» laqabini qabul qilmaydilar, chunki o‘zlarini dindan chiqib ketganlar deb hisoblamaydilar.»
Xavoriylarning paydo bo‘lishi va boshlangan vaqti
Xavoriylarning paydo bo‘lishi qachon boshlangan?
Tarixchilar xavoriylarning paydo bo‘lishi haqida turli xil fikrlarni bildirishgan, ularning eng muhimlari quyidagilardan eborat:
1-fikr:
Ba’zi olimlar birinchi xavoriy «Zu al-Huvaysira» yoki «Abdulloh ibn Zu al-Huvaysira Tamimiy» bo‘lgan deb hisoblaydilar. U Rasululloh sallollohu alayhi vasallam tomonidan o‘lja taqsimlanishiga e’tiroz bildirgan va Uning adolatini tanqid qilgan.
Buxoriy hadislarida bu voqea shunday bayon qilingan: Rasululloh sallollohu alayhi vasallam o‘ljani taqsimlayotgan edilar. Shu payt Zu al-Huvaysira Unga: «Ey Allohning payg‘ambari, adolat qiling!» dedi. Rasululloh javob berdilar: «Voy senga! Agar men adolat qilmasam, kim adolat qiladi?»
Umar roziyallohu anhu uni o‘ldirmoqchi bo‘ldi, ammo Rasululloh sallollohu alayhi vasallam bunga ruxsat bermadilar va dedilar: «Uni qo‘yib yuboring, chunki uning naslidan shunday odamlardan chiqadi-ki, ularning namozi va ro‘zasi oldida sizning ibodatlaringiz oz ko‘rinadi. Ammo ular dinni tark etadilar, xuddi o‘q kamondan chiqib ketgandek.»
Bu hadisga asoslanib, ba’zi olimlar Zu al-Huvaysira xavoriylarning birinchi asoschisi edi deb hisoblaydilar. Rasululloh sallollohu alayhi vasallam uni odamlarga nisbatan qalblarini yumshatish uchun o‘ldirishga ruxsat bermaganlar.
2-fikr:
Qozi Ali ibn Abu al-Izz al-Hanafiy ad-Dimashqiy rahmatullohi alayh o‘zining «Sharh al-Aqidah at-Tahawiyya» kitobida shunday deydi: «Xavoriylar Usmon roziyallohu anhu qarshi birinchi fitna paytida paydo bo‘ldilar. Bu fitna Uning shahid bo‘lishi bilan tugadi.»
3-fikr:
Xavoriylarning boshlanishi Hazrat Ali roziyallohu anhu lashkaridan ajralib chiqib, Unga qarshi qo‘zg‘olon qilgan vaqtga to‘g‘ri keladi. Bu fikr ko‘plab olimlar orasida mashhurdir. Imom Ash’ariy rahmatullohi alayh xavoriylarning tarixini shunday tasvirlaydi: «Ular Hazrat Ali roziyallohu anhuga qarshi chiqishgani uchun xavoriylar deb atalgan.»
Shunday qilib, xavoriylar nomi Hazrat Ali roziyallohu anhuga qarshi qo‘zg‘olon qilish bilan shu qadar mashhur bo‘ldiki, bu voqeaga ishora qilmasdan hech kim ularga xavoriylar demasdi.