Rashed Shafiq
Xavorij bu bir aqidaviy guruh bo‘lib, tarixda zo‘ravonlikni talab qiluvchi guruh sifatida tanilgan. Bu guruh Islom davlati tarixidagi ko‘plab mojarolar va voqealar bilan bog‘liq bo‘lgan. Ularning noto‘g‘ri fikrlari hanuzgacha mavjud bo‘lib, hozirgi zamonda ham davom etmoqda. Bugungi daishchilar kechagi xavorijlarga o‘xshashdir.
“Xuruj” va “Xavorij” ta’rifi:
1-Imom Shofeiy (rohimahulloh) aytadi: Xavorij musulmonlar va ulamolarning ijtimoiy ittifoqini buzib, Qur’on va sunnatni haddan tashqari talqin qilib, Islom ummatining birligini zarar keltiradiganlardir.
2-Alloma Abulhasan Ash’ariy (rohimahulloh) aytadi: Xavorij musulmonlarni gunoh yoki xato tufayli kofir deb biladigan va ularning xatosini ko‘rsa, musulmon hokimlarga qarshi qo‘zg‘alon qilishni vojib deb hisoblaydigan odamlardir.
3-Mashhur tarixchi va mufassir Ibn Asir (rohimahulloh) o‘zining “Al-Kamil fi al-Tarix” kitobida xavorijlarni haddan tashqari talqinlariga asoslanib, musulmonlarni kofir deb biladigan va Islomiy hukumatlarga qarshi qo‘zg‘olon qilgan guruh sifatida tanishtiradi.
4-Shahrastoniyning “Al-Milal wa al-Nihal” kitobida xavorij haqida siyosiy ta’rif beriladi. U shunday deydi: “Xuruj deganda, shariat bo‘yicha ummatning imomligi ustida ittifoq qilgan imomga qarshi qo‘zg‘olon qilgan har qanday kishi tushuniladi.”
U yana aytadi: “Kimki haq imomga qarshi turib chiqsa, u xavorij deb ataladi, bu chiqish xalifayi roshidin davrida bo‘ladimi yoki ulardan keyin tobe’inlar davrida bo‘ladimi.”
Bundan tashqari, boshqa ulamolar ham xavorijlar fikriga qo‘shiladigan yoki ularning ishlarini qiladigan har bir shaxsni xavorij deb hisoblaydi. Masalan:
1-Tahkimni inkor qilish (nizo va kelishmovchiliklarni vositachilik bilan hal qilish);
2-Kabira gunohlarni qilganlarni kofir deb bilish;
3-Zolim hukmdorlarga qarshi qo‘zg‘olon nazariyasi;
4-Kabira gunohlarni qilganlar doimiy jahannamda qoladi, deb hisoblash.
Xavorijlarning nomlari va laqablari
Tarixiy va aqidaviy manbalarda xavorijlar uchun turli nomlar keltirilgan. Bu nomlarning ayrimlari ularning o‘zlari tomonidan qabul qilingan, boshqalari esa rad etilgan. Eng mashhur nomlardan biri “xavorij” bo‘lib, bu nom to‘g‘ridan-to‘g‘ri ularning fikr va harakatlari bilan bog‘liq va Islom ummatining siyosiy va aqidaviy hayotiga katta ta’sir ko‘rsatgan.
- Xavorij:
Bu nom xavorijlar uchun eng mashhur va eng ko‘p qo‘llanilgan nom bo‘lib, tarixiy maqola va yozuvlarda uchraydi. Qolgan nomlarga nisbatan bu nom ko‘proq ishlatilgan. Bu nom ularning barcha firqalariga nisbatan qo‘llaniladi va ba’zan maqtov, ba’zan esa haqorat ma’nosida ishlatilishi mumkin.
Agar “xavorij” nomi ushbu muborak oyatdan olingan bo‘lsa:
“Va kim uyidan Alloh va Rasuliga hijrat qilgan holda chiqib, so‘ngra unga o‘lim yetib kelgan bo‘lsa, bas, uning ajri Allohning huzuridadir.” (An-Niso: 100),
unda bu nom maqtov ma’nosida bo‘lib, ular o‘zlarini aynan shu ma’noda xavorij deb atashgan. Bu haqda keyingi qismda tushuntiriladi.
Lekin agar bu nom imomlarga, xalqqa, din yoki Hazrat Ali ibn Abu Tolib (roziyallohu anhu)ga qarshi qo‘zg‘olon qilishni anglatadigan ma’noda ishlatilgan bo‘lsa, bu holda bu nom shubhasiz haqorat ma’nosida bo‘ladi va muxoliflari tomonidan ularga nisbatan ishlatiladi. Ko‘pchilik olimlar va firqalar yozuvchilari bu ma’noni to‘g‘riroq deb bilishadi. Ammo xavorijlar bu ma’noga qarshidirlar, chunki ular o‘zlarining imomlarga yoki xalqqa qarshi qo‘zg‘olonlarini to‘g‘ri deb hisoblashadi.
Firqalar tarixchilari ushbu “xavorij” nomini eslatishda bir fikrga kelganlar va “Fath al-Bariy”da Rasululloh (sollallohu alayhi va sallam)ning xavorijlar haqida turli rivoyatlari keltirilgan.
Buzor tomonidan Sho‘biy orqali Masruqdan va Oisha (roziyallohu anho)dan keltirilgan bir rivoyatda Rasululloh (sollallohu alayhi va sallam) xavorijlar haqida shunday deganlar:
“Ular mening ummatimning eng yomon odamlari, ularni mening ummatimning eng yaxshilari o‘ldiradi.”
Ibn Joziy Abdulloh ibn Abu Avfo (roziyallohu anhu)dan keltirgan rivoyatda esa Rasululloh (sollallohu alayhi va sallam) shunday deganlar:
“Xavorij – do‘zax itlaridir.”
