Horit Obaida

Saljuqiylar davlatining barpo etilishi

Sharqiy Islomda arablar Saljuqiylarning paydo bo‘lish jarayonida muhim siyosiy o‘zgarishlarga katta ta’sir ko‘rsatdilar. Bir tomondan ular Abbosiy xalifaligining hududlariga kiritilgan bo‘lsa, boshqa tomondan, Fatimiylar xalifaligi ularni o‘z tomoniga tortishga harakat qilardi.

Ana shunday sharoitda, Saljuqiylar ulkan turkiy imperiyaning poydevorini qo‘ydilar. Bu imperiya hijriy V asrda (milodiy XI asrda) tashkil topdi. U Xuroson, Movarounnahr, Iroq, Eron, Shom va Osiyoning ba’zi hududlarini o‘z ichiga olgan edi. Dastlab bu imperiyaning markazi Eron shahri bo‘lsa, keyinchalik u Iroqdagi Bag‘dod shahriga ko‘chirildi.

Bu davrda Saljuqiylar Xuroson, Movarounnahr (Kerman), Shom va Kichik Osiyoda (Rum Saljuqiylari) kichik davlatlarni tashkil qildilar. Ushbu davlatlarning barchasi Eronda va Iroqdagi Saljuqiy imperiyasiga bo‘ysunardi.

Bag‘dodda Saljuqiylar Abbosiy xalifaligini va ahl as-sunna val-jamoani qo‘llab-quvvatladilar. Bu imperiya bir tomondan Eronda va Iroqda Buyiylar ta’sirida, boshqa tomondan esa Shom va Misrda Fatimiylar ta’sirida yo‘qolib borayotgan edi. Saljuqiylar Buyiylar hukmronligiga yakun yasadilar va Fatimiylarga qarshi kurashdilar.

Saljuqiy sarkardasi To‘g‘rilbek hijriy 447-yilda (1055 milodiy) Bag‘doddagi Buyiylar davlatiga barham berdi. U barcha qo‘zg‘olonlarni bostirdi va masjidlar eshiklaridagi sahobalarni haqorat qiluvchi yozuvlarni yo‘q qildi. Shuningdek, radikal rafiziylardan biri bo‘lgan Abu Abdulloh al-Jallobni o‘ldirdi.

Bag‘dod va Abbosiy xalifaligida Buyiylarning shia ta’siri kengayib borayotgan edi. Saljuqiylar Buyiylar davlatini yo‘q qilgach, To‘g‘rilbek Abbosiy poytaxtiga kirganida, xalifa Qoim bi-Amrillah uni katta hurmat bilan kutib oldi. Xalifa unga qimmatbaho kiyimlar tuhfa qildi, uni yoniga o‘tqazdi va “Sulton Rukniddin To‘g‘rilbek” kabi sharafli unvonlar bilan taqdirladi.

Shundan so‘ng, xalifa Abbosiy farmon berib, To‘g‘rilbek nomi tangalarga zarb qilinishini, Bag‘dod masjidlarida uning nomiga xutba o‘qilishini va juma namozlarida hamda boshqa diniy marosimlarda unga duo qilinishini buyurdi. Xalifaning iltifoti sababli, Saljuqiylar Islom dunyosida katta obro‘-e’tiborga ega bo‘ldilar va Bag‘dodda Buyiylarning o‘rnini egalladilar. Xalifa Abbosiy To‘g‘rilbekning maslahatlariga hurmat bilan qarar va uni yuqori qadrlardi.

To‘g‘rilbek kuchli, aqlli, jasur, dindor va adolatli shaxs edi. Uning yaxshi fazilatlari tufayli tarafdorlari kun sayin ko‘payib bordi. U kuchli qo‘shin tuzdi va barcha Saljuqiy turklarining birlashishi hamda Islom dinining yoyilishida katta rol o‘ynashga intildi.

Xalifa Qoim bi-Amrillah Saljuqiylar bilan aloqalarni mustahkamlash maqsadida To‘g‘rilbekning singlisi Ja’farbek bilan nikohlandi. Ushbu nikoh hijriy 448-yilda (1059 milodiy) bo‘lib o‘tdi. Keyinchalik, 1062-yilda To‘g‘rilbek ham xalifa Qoim bi-Amrillahning qizi bilan nikohlandi. Ammo u ushbu nikohdan keyin uzoq yashamadi.

U hijriy 454-yil (1062 milodiy) ramazon oyining 8-kuni, ya’ni nikohdan bir oy o‘tib vafot etdi. O‘sha vaqtda uning yoshi 70 da edi. To‘g‘rilbek vafotidan oldin Saljuqiylar hukmronligini Xuroson va Iroqning shimoliy-g‘arbiy hududlarida mustahkamlab qo‘ydi.