Maulvi Ahmad Ali
Muhammad ibn Said ibn Salim al-Qahtani:
Muhammad ibn Said ibn Salim al-Qahtani o‘z kitobi «Al-Vala’ val-Bara’ min Mafaheem Aqeedat as-Salaf»ning birinchi jildi, 299-sahifasida shunday deb yozadi:
والتجسس خيانة عظمى، وكبيرة من الكبائر إذا فعله المسلم. وهو من صور موالاة الكفار التي يتراوح الحكم فيها بين الكفر المخرج من الملة إذا كان تجسسه حباً في انتصار الكفار وعلو شوكتهم على المسلمين، وبين الكبيرة من كبائر الذنوب إذا كان لغرض شخصي أو دنيوي أو جاه أو ما أشبه ذلك.
وقد حذّر الله من ذلك في قصة حاطب بن أبي بلتعه رضي الله عنه في سورة الممتحنة.
قال تعالى: ﴿يٰۤاَيُّهَا الَّذِيْنَ اٰمَنُوْا لَا تَتَّخِذُوْا عَدُوِّىْ وَعَدُوَّكُمْ اَوْلِيَآءَ تُلْقُوْنَ اِلَيْهِمْ بِالْمَوَدَّةِ وَقَدْ كَفَرُوْا بِمَا جَآءَكُمْ مِّنَ الْحَقِّ﴾.
Musulmon bir kishi kofirlar uchun musulmonlarga qarshi josuslik qilsa, bu amal katta xiyonat va kabira gunohlaridan biri hisoblanadi. Bu amal shunday holatlardandirki, odam uning sababidan kufrga tushadi yoki katta gunoh ish qilgan bo‘ladi. Agar u faqat shu sababdan josuslik qilsa, ya’ni bu ishni yoqtirgani uchun va kofirlarning urushda g‘alaba qilishi, fathlarga erishishi, ularning musulmonlardan ustun bo‘lishini istagani uchun va bunda hech qanday shaxsiy yoki dunyoviy manfaat ko‘zlamasa, bu odam shu josuslik sababli musulmonlar safidan chiqib ketadi.
Chunki bu josuslik buzilgan va nopok aqida asosida amalga oshiriladi, shaxsiy yoki dunyoviy manfaatlarga asoslangan holda emas. Lekin agar josuslikni shaxsiy yoki dunyoviy sabablar, masalan, martaba, obro‘ yoki boshqa maqsadlar uchun qilsa, bunday holatda odam katta gunoh ish qilgan bo‘ladi, lekin kofir bo‘lmaydi va musulmonlar ummatidan chiqmaydi.
Keyin, 303-sahifada shunday deyiladi:
مع أن في الآية ما يشعر أن فعل حاطب نوع موالاة، وأنه أبلغ بالمودة، فإن فاعل ذلك قد أضل سواء السبيل، لكن قوله ﷺ: «صدقكم، خلوا سبيله» ظاهر في أنه لا يكفر بذلك إذا كان مؤمناً بالله ورسوله غير شاك ولا مرتاب، وإنما فعل ذلك لغرض دنيوي، ولو كفر لما قيل: «خلوا سبيله». أما الجاسوس الكافر فهذا يجب قتله، لأنه ﷺ قتل جاسوساً من المشركين.
Shayx Abdulloh ibn Abdulaziz ibn Hamada al-Jabreen:
Shayx Abdulloh ibn Abdulaziz ibn Hamada al-Jabreen o‘zining «Tashil al-Aqida al-Islamiya» kitobining birinchi jildi, 563-sahifasida shunday deydi:
Musulmonning kofirlar bilan musulmonlarga qarshi hamkorligi (qanday hamkorlik bo‘lishidan qat’i nazar: urushda yordam berish, qurol va mol bilan yordam, musulmonlarga qarshi kofirlar foydasiga josuslik qilish yoki boshqa biror ko‘rinishda hamkorlik qilish) ikki xil bo‘ladi:
Birinchi tur shuki, bunda hech qanday shaxsiy yoki dunyoviy foyda bo‘lmaydi va musulmonlarga qarshi kofirlarga yordam berayotgan odamning o‘sha musulmonlarga nisbatan hech qanday shaxsiy adovati yoki g‘azabi yo‘q. Balki faqat kofirlarni yaxshi ko‘rishi va ularning musulmonlarga qarshi g‘alaba qozonishini xohlashi sababli josuslik qiladi. Bunday holda, kofirlarga yordam berish va ular bilan hamdardlik qilish dinni tark etishga sabab bo‘ladi, chunki bu yordam buzilgan va nopok aqidaga asoslangan.
Chunki agar hech qanday dunyoviy yoki shaxsiy foyda bo‘lmasa, va shaxsiy adovat yoki g‘azab ham bo‘lmasa, biroq odam kofirlar bilan musulmonlarga qarshi hamkorlik qilsa, bu uning musulmonlardan nafratlanishini va kofirlarni yaxshi ko‘rishini ko‘rsatadi. Bundan tashqari, u kofirlarning musulmonlar ustidan g‘alaba qozonishini xohlaydi, musulmonlar esa mag‘lub va xor bo‘lishini istaydi. Bu aqidaviy buzilishning ochiq bir dalilidir, va bunday odam dinni tark etadi. Ba’zi olimlarning aytishicha, bu ish dinni tark etishga sabab bo‘lishi haqida ijmo’ bor.
Ikkinchi tur kofirlarga musulmonlarga qarshi yordam va hamkorlik bu shundayki, har qanday yordam bo‘lsa ham, lekin bu fasod va buzuqlik e’tiqodi sababli qilinmaydi, balki dunyoviy yoki shaxsiy manfaatlar tufayli, yoki qo‘rquv va xavotir sababli, yoki kofirlar bilan urushayotgan musulmon guruhlariga bo‘lgan dushmanlik tufayli amalga oshiriladi. Bu holatda, bunday hamkorlik va yordam dindan chiqish hisoblanmaydi va kufr emas, lekin harom va katta gunoh hisoblanadi.
Bunday yordam kufr bo‘lmasligining sababi, imom Tahoviy rahimahullohning musulmon josusini o‘ldirishning joiz emasligi haqidagi ijtimoiy konsensusni eslatib o‘tganidir. Ushbu ijtimoiy konsensusning talabi shundaki, yordam bergan kishi na kofir va na murtadd, va bu konsensusning asosi Hotib ibn Abi Balta’a roziyallohu anhuning voqeasidir.
Bu ibora shunday:
– موالاة الكفار بإعانتهم على المسلمين:
إعانة الكفار على المسلمين سواء أكانت بالقتال معهم، أم بإعانتهم بالمال أو السلاح، أم كانت بالتجسس لهم على المسلمين، أم غير ذلك تكون على وجهين:
الوجه الأول: أن يعينهم بأي إعانة محبةً لهم ورغبةً في ظهورهم على المسلمين، فهذه الإعانة كفر مخرج من الملة. وقد حكى غير واحد من أهل العلم إجماع العلماء على ذلك.
الوجه الثاني: أن يُعين الكفارَ على المسلمين بأي إعانة، ويكون الحامل له على ذلك مصلحة شخصية، أو خو ف أو عداوة دنيويّة بينه وبين من يقاتله الكفار من المسلمين، فهذه الإعانة محرمة وكبيرة من كبائر الذنوب، ولكنها ليست من الكفر المخرج من الملة.
ومن الأدلة على أن هذه الإعانة غير مكفرة: ما حكاه الإمام الطحاوي من إجماع أهل العلم على أن الجاسوس المسلم لا يجوز قتله، ومقتضى ما حكاه الطحاوي أنه غير مرتد.
ومستند هذا الإجماع: أن حاطب بن أبي بلتعة رضي الله عنه قد جسَّ على النبي ﷺ وعلى المسلمين في غزوة فتح مكة، فكتب كتاباً إلى مشركي مكة يخبرهم فيه بمسير النبي ﷺ إليهم، وكان النبي عليه الصلاة والسلام قد أخفى وجهة سيره، لئلا تستعد قريش للقتال، وكان الدافع لحاطب رضي الله عنه لكتابة هذا الكتاب هو مصلحة شخصية، ومع ذلك لم يحكم النبي ﷺ بردته، ولم يُقمْ عليه حدَّ الردة، فدلَّ ذلك على أن ما عمله ليس كفراً مخرجاً من الملة، وهذا كله إنما هو في حق من كان مختاراً لذلك، أما من كان مكرهاً او ملجئاً إلى ذلك إلجاءً اضطرارياً كمن خرج مع الكفار لحرب المسلمين مكرهاً ونحو ذلك فلا ينطبق عليه هذا الحكم؛ لقوله تعالى: ﴿اِلَّاۤ اَنْ تَتَّقُوْا مِنْهُمْ تُقٰىةً﴾ [آل عمران: 28].
Shayx Abdulloh ibn Abdulaziz ibn Hamada al-Jabrin «Tashil al-Aqidah al-Islamiyah» kitobining 1-jildi, 567-bet izohida shunday yozadi:
«Keyinchalik kelgan ulamolar kofirlarga yordam berganlarni (kofirlarga yordam beruvchilarni) takfir qilish bo‘yicha ijmo qilgan joyda, bu ijmo birinchi turga (dunyoviy manfaatlarsiz yordam berganlarga) qaratiladi. Yordam beruvchilarning barchasini mutlaq tarzda takfir qilish haqidagi fikr noto‘g‘ri, chunki ikkinchi tur (dunyoviy manfaatlar yoki qo‘rquv sababli yordam berganlar) ustida qadimiy ulamolarning takfir qilmaslik haqidagi ijmosi mavjud bo‘lib, bu ijmo to‘g‘ridir.»
ومن أطلق من العلماء المتأخرين حكاية هذا الإجماع على كفر من أعان الكفار فيحمل على من أعانهم محبةً لهم ورغبةً في ظهورهم على المسلمين، ولا يصح حمله على عموم الإعانة مهما كان الحامل عليها؛ لأن في ذلك دعوى الإجماع على ما حكى بعض العلماء المتقدمين الإجماع على ضده، وهو تحريم قتل الجاسوس، وهو إجماع صحيح فيما يتعلق بعدم ردته، أما تحريم قتله فقد حكي إجماعاً، وقيل: إنه قول الجمهور كما سيأتي قريباً إن شاء الله تعالى.
نقل الحافظ في الفتح 12/310 عن الإمام الطحاوي أنه حكى الإجماع على أن الجاسوس المسلم لا يُباح دمه، أي أنه غير مرتد، فلا يقام عليه حد الردة، ولا يقتل تعزيراً.
وحكى القرطبيُّ في المفهم 3/47، و7/440-442، والقاضي عياض في إكمال المعلم 6/71، و7/539، وابن الملقن في الإعلام 10/322، والحافظ في الفتح 12/310 هذا القول عن الجمهور، وذكروا أن بعض أهل العلم قالوا بجواز قتله تعزيراً. وينظر: المعلم 3/160، كشف المشكل 1/141، معالم السنن 4/4، عارضة الأحوذي 12/193، زاد المعاد 3/114، 115، الفروع: التعزير 6/113-115، كشاف القناع: التعزير 6/126.
وقال أبو العباس القرطبي في المفهم 6/442 عند شرحه لقصة حاطب: «ومن جملة ما فيه من الفقه: أن ارتكاب الكبيرة لا يكون كفراً»، وقال القاضي عياض 7/395: «فيه أن التجسس لا يخرج عن الإيمان».
وقال النووي في شرح مسلم 16/55: «فيه أن الجاسوس وغيره من أصحاب الذنوب الكبائر لا يكفرون بذلك، وهذا الجنس كبيرة قطعاً؛ لأنه يتضمن إيذاء النبي ﷺ، وهو كبيرة بلا شك، لقوله تعالى: ﴿اِنَّ الَّذِيْنَ يُؤْذُوْنَ اللّٰهَ وَرَسُوْلَهٗ لَعَنَهُمُ اللّٰهُ﴾ [الأحزاب:57] » أخرج حديث قصةَ حاطب رضي الله عنه البخاريُّ في الجهاد، باب الجاسوس «3007»، ومسلم في الفضائل «2494»، وقال النووي في شرح مسلم 16/57،56 عند شرحه لقصة حاطب: «قال العلماء: معناه الغفران لهم أي لأهل بدر في الآخرة، وإلا فلو توجَّه على أحد منهم حد أو غيره أُقيم عليه في الدنيا، ونقل القاضي عياض الإجماعَ على إقامة الحد، وأقامه عمر على بعضهم، وضرب النبي ﷺ مِسْطحاً الحد وكان بدرياً»، وقد حكى الإجماع أيضاً على وجوب إقامة الحدود على أهل بدر ابنُ بطال في شرح البخاري 8/597، والحافظ في الفتح 7/306، والعيني في عمدة القاري 24/95، وقد يكون نقله عن التوضيح، ونقل قول النووي ابن مفلح في الفروع 6/115 وعلى القاري في المرقاة 5/631 مقرَّين له.
Xulosa: Agar kimdir kofirlarga musulmonlarga qarshi yordam, hamdardlik yoki qo‘llab-quvvatlash haqida mutlaq kofr deb aytsa, bu birinchi turga (yordam yoki hamdardlik bo‘lib, ammo buzuqlik va e’tiqodning yomonligi bilan) qaratilishi kerak.
Ammo ikkinchi turda, ya’ni kofirlarga musulmonlarga qarshi yordam yoki hamdardlik dunyoviy manfaatlar yoki aloqa yoki dushmanlik sababli bo‘lsa, bu harom va katta gunoh bo‘lib, lekin kufr va murtadlik emas. Bu borada, salaf-i solihlarning, masalan, Imom Muhammad rahimahulloh, Imom Shofe’i rahimahulloh, Imom Qoziy Abu Yusuf rahimahulloh va boshqa so‘fiylar va ahl as-sunnat va jamoaning mutaxassislari tomonidan aytilgan hadislar, so‘zlar va fatvolar mavjud, va inshallo, keyinchalik bu haqida ko‘proq ma’lumot beriladi.
Chunki bu masalada, salaf-i solihlarning va ahl as-sunnat va jamoaning aksariyati nazariyasi juda aniqdir, ular mutlaq tarzda takfir qilmaydilar, balki tafsilot beradilar va bu ahl as-sunnat va jamoaning uslubidir, ular masalalarda tafsilot beradilar va murakkab va ehtimoliy masalalarda hukm va fatvo bermaydilar, ayniqsa takfirdan juda ehtiyot bo‘ladilar.
Alloma Ibn Qayyim rahimahulloh shunday deydi: «Siz tafsilot va izoh berishingiz shart, chunki umumlashtirish va jamlash, izohlashdan tashqari, bu dunyoda buzuqlik va fikrlar va qarashlarning chalkashligiga olib keladi.»
Ikkinchidan, o‘z tushunchangizga qarshi, salaf-i solihlarning tushunchasini ahamiyatli deb bilishingiz kerak, lekin zodiya (yo‘ldan ozganlar) kabi guruhlar, xavarijlar, mo‘tazilalar va boshqalar hech qanday salaf tushunchasini mezon deb hisoblamaydilar va tafsilot bermaydilar.